حقوق یتیم در اسلام

الحمد لله و الصلاة و السلام علی رسول الله ﷺ و بعد:

یتیم به صغیری گفته می‌شود که قبل از سن بلوغ و رشد پدرش را از دست داده باشد. یتیم پدری ندارد که بالایش خرچ و انفاق نماید، وی را مورد شفقت و مرحمت قرار دهد و تربیت و پرورش نموده و از او مراقبت و نگهداری نماید. اگر در این حالت مادرش را هم از دست دهد فاقد والدین می‌گردد.

قبل از اینکه در رابطه به حقوق یتیم در اسلام بحث نمایم، لازم است به وضعیت انسانیت در هنگام که شریعت اسلامی را کنار گذاشتن نظر اندازیم. امروزه بیشتر از (210) ملیون طفل يتيم در تمام جهان وجود دارد. و به دلیل عدم  رسیدگی به این قشر 10 در صد کودکان یتیم  و بی سرپرست بعد از اینکه از پناهگاه‌ها فرار می‌نمایند دست به خود کشی می‌زنند.

احسان و نیکویی به ایتام از جمله اخلاق والا اسلامی است که اسلام عزیز نه تنها ما را به رعایت آن سفارش نموده بلکه آنرا از بهترین و افضل ترین اعمال قرار داده است.  چنانچه الله متعال می‌فرماید:{لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}  ” بقره/177″

ترجمه: نیکی آن نیست که روی خود را بسوی مشرق و مغرب بگردانید، بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز آخرت و ملائکه و کتاب‌ها و پیامبران ایمان داشته باشد، و مال (خودرا) علی رغم دوست داشتنش به  خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و ماندگان در راه  و نیازمندان و برای آزادی بردگان ببخشید، و نماز را برپا دارید، و زکات را بپردازید، و وفا کنندگان به پیمان شان آنگاه که پیمان بستند، و صبر کنندگان در هنگام فقر و بیماری و هنگام جنگ، ایشان راستگویانند و ایشان پرهیزگاران هستند.

یتیم قبل از اسلام هیچ نوع حق نداشت، اسلام آمد و به اکرام و احسان و نیکویی با ایتام امر نمود. و قرآن کریم در آیات متعدد در رابطه  به احسان و نیکویی با ایتام و عدم تجاوز به اموال آنها تاکید نموده است. چنانچه الله متعال در این رابطه می فرماید: { وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا} “الإسراء/34”

ترجمه: و به مال یتیم نزدیک نشوید مگر به شیوه‌ای نیکوتر، تا این که ( یتیم) به حالت رشدش برسد، و به عهد و پیمان خود وفا نماید، چرا که از پیمان پرسیده خواهد شد.

و قرآن کریم از اذیت و اهانت و تحقیر یتیم ما را بر حذر داشته است { فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ} “الضحی/9”

ترجمه: پس به یتیم ستم مکن.

حقوق ایتام و اهتمام شریعت اسلامی به آن:

1 – حق کفالت (سرپرستی): کفالت یتیم عبارت از رسیدگی و قیام به امور یتیم و سعی به بهتر بودن تمام حالت‌‌های وی است، از طعام و پوشاک گرفته تا سعی در رشد و افزایش اموال یتیم اگر یتیم دارای مال باشد. اگر دارای مال نباشد بالای سرپرست یتیم لازم است که برای رضایت الله متعال و خوشنودی او تعالی بالای یتیم انفاق نماید. شریعت اسلامی به آنانی که به حقوق یتیم تجاوز می‌نمایند یا در حق آنها مرتکب ظلم و اذیت می‌گردند مجازات تعیین نموده است.

کیفیت کفالت یتیم:

أ – حسن معامله و رفتار و منع از بدرفتاری با ایتام: نصوص شریعت اسلامی ما را به حسن معامله و رفتارشایسته  با ایتام امر نموده است، و از بدرفتاری با آنها برحذر داشته، قرآن کریم به جنبه‌های مختلف حیات یتیم توجه و اهتمام نموده است تا یتیم در فضای مملو از لطف و محبت و شفقت بزرگ شده و تلخی بی‌پدری و یتیم بودن را احساس نه نماید.

سوره ضحی اهتمام به پیامبر ﷺ را از دو ناحیه روانی و اجتماعی به تصویر می کشد: الله متعال به پیامبر ﷺ می‌فرماید: { أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ } “الضحی/ 6- 10”  آیا یتیم نیافت تو را، پس جاى داد؟. ﴿6﴾ و یافت تو را راه گم کرده[یعنی شریعت نمی‌دانستی تو، والله اعلم.]، پس راه نمود. ﴿7﴾ و یافت تو را تنگدست، پس توانگر ساخت. ﴿8﴾ اما یتیم را، پس ستم مکن. ﴿9﴾ و سؤال کننده را مران (و با او خشونت نکن).

آیات فوق مشتمل بر ابعاد سه گانه تربیت و پرورش می‌باشد:

اول: مسکن که از آن به قول { أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى} اشاره نموده است.

دوم: محیط مناسب و تربیه و پرورش سالم { وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى} این آیت بیانگری محیطی است که یتیم باید در آن زندگی نماید، که لازم است برای آنان محیط مناسب که شامل راهنمایی، مراقبت و عطوفت باشد فراهم گردد، تا اَقدام این ایتام نلغزد و بشکل درست ایمانی رشد نموده و از آنان مردانی ببار آیند که حارس و نگهبان وطن باشند.

سوم: فراهم نمودن مال که اساس زندگی است در قول: { وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى} که اهتمام به جنبه مالی زندگی ایتام می‌باشد.

توجه و اهتمام به حالت روانی یتیم:

توجه و اهتمام به حالت روانی یتیم تاثیر بزرگی بر شخصیت و سلوک و پختگی یتیم دارد. بر مربی یا وصی یتیم است که به تربیت روانی یتیم توجه نمایند و این تربیت توأم با محبت و مهربانی و معامله و تعامل نیکو باشد، نه اینکه با ظلم و خشونت همراه باشد چنانچه الله متعال می‌فرماید: { وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ}

الله متعال از معامله خشن و از راندن یتیم با قهر و خشونت منع نموده است: { أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ  فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ  وَلَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ}

ترجمه: آیا نگریسته ای به کسی که جزای اعمال را دروغ انگاشت؟ آن شخص همان کسی است که یتیم را (با اهانت) از خود می‌راند، و بر طعام دادن بینوا ترغیب نمی‌کند.

با: حسن کفالت و سرپرستی:

این عمل عظیم بر ثواب و پاداش بزرگ مشتمل است که آن مرافقت و همراهی رسول الله ﷺ در بهشت می‌باشد. از سهل بن سعد – رضي الله عنه – روایت است که رسول الله ﷺ فرمودند: من و کافل ( سرپرست) یتیم همانند این پیوست می باشیم و با انگشتان سبابه و وسطی اش اشاره نمود.( به روایت بخاری)

ج: امداد و همکاری یتیم با محبت و عطوفت:

از کفالت و سرپرستی بر یتیم اینست که باید محبت و عطوفت از دست داده پدرش جبران گردد، و این عمل خیلی تاثیر گذار بر یتیم می‌باشد، باید پدر مهربان به یتیم بود. از أبو هریره – رضي الله عنه – روایت است که شخصی از قساوت و سنگدلی اش به رسول الله ﷺ شکایت نمود، رسول الله ﷺ  برایش فرمود: بر یتیم دست رحم کش کن و به فقیر و مسکین طعام ده. ( به روایت احمد، 2/387 رقم 9006)

د: انفاق بالای یتیم: چشمان یتیم همیشه بر همسالان اش دوخته است، به پوشاک و طعام آنها می‌نگرد. پس لازم است به این عرصه حیات یتیم توجه صورت گیرد تا احساس کمی و فقر نه نمایند. الله متعال می‌فرماید: {  يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ} ” البقره/215″

ترجمه: از تو می‌پرسند چه چیزی را انفاق کنند ( وبه چه کسی بدهند)؟ بگو: مالی را که انفاق می‌کنید برای پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، و هر گونه نیکی که انجام دهید خداوند به آن داناست.

صورت‌های از کفالت یتیم: کفالت یتیم دو صورت یا شکل دارد:

صورت اول: سرپرستی و کفالت یتیم به شکلی که تحت نظارت وصی بزرگ شود و او همه امور تربیت وی را به پیش ببرد.

صورت دوم: کفالت مادی از طریق انفاق بالای یتیم.

2 – حق دوم از جمله حقوق یتیم: حق امتلاک یا داشتن مال می‌باشد:

از جمله حقوقی که شریعت اسلامی به یتیم داده است، حق داشتن مال و حق یتیم در میراث می‌باشد، این چیزی است که در کتاب الله و سنت رسول الله ﷺ ثابت است.

– حق میراث: { يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ} ” النساء/11″

ترجمه: خدواند درباره فرزندان تان شما را فرمان می‌دهد که بهره یک پسر به اندازه بهره دو دختر است.

در آیت کریمه تاکید دارد بر اینکه پسر نسبت به دختر مستحق دو حصه میراث می‌باشد. و سن معین را برای آن مشخص نه ساخته است و صغیر و کبیر در آن یکسان هستند. پس آیه مبارکه حقوق ایتام در میراث را نیز تضمین کرده است.

و همچنین اسلام مسلمان‌ها را از خوردن مال یتیم بر حذر داشته: قرآن کریم نه تنها ما را به حفظ اموال ایتام امر نموده بلکه وعده عقوبت شدید را برای آنانی داده که اموال یتیم را به ناحق می‌خورند. { إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا} ” النساء/10″

ترجمه: بی‌گمان کسانی که اموال یتیم را به ناحق و ستمگرانه می‌خورند همانا در شکم‌های خود آتش فرو می‌برند، و به آتش سوزان در خواهند درآمد.

ابن عباس – رضي الله عنه – می‌گوید هنگامیکه آیت { وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ } “الأنعام/152″  ( و به مال یتیم نزدیک نشوید مگر به بهترین روش ) نازل شد و آیت { إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا} ” النساء/10″  نازل گردید، آنانی که سرپرستی یتیم و اموال آنها را به عهده داشتند، طعام و شراب آنها را از طعام و شراب خویش جدا نمودند و بهترین اشیاء را به یتیمان گذاشتند اگر چه یتیم از آن استفاده می‌کرد یا فاسد می‌شد. تا آنکه این کار به آن‌ها سخت تمام شد و این قضیه را به رسول الله ﷺ ذکر نمودند در این هنگام الله متعال این آیت را نازل نمود {وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ} ” البقره/220″

ترجمه: و ترا از یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح برای آنها بهتر است، و اگر با آنان همزیستی کنید پس برادرانتان هستند. بعد از این آنها طعام خودرا با طعام آنها و نوشیدنی خودرا با نوشیدنی آنها یکجا کردند.( به روایت ابی داوود و نسایی).

3- حق سوم: حق یتیم در غنائم و اموال فئ:

شریعت اسلامی برای ایتام در غنائم و اموال فئ حقوقی تعیین نموده است، چنانچه الله متعال می‌فرماید: {وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ} ” الأنفال/41″

ترجمه: و بدانید هر غنیمتی که بدست می‌آورید یک پنجم آن از خدا و پیامبر و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی (حق از باطل) نازل کردیم ایمان دارید، روزی که آن دو گروه به هم رسیدند. و خداوند بر هر چیز تواناست.

و در اموال فئ ( اموالی که مسلمانان بدون جنگ بدست میآورند) نیز الله متعال برای یتیمان حق تعیین نموده است {مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ } ” الحشر/7″

ترجمه: آنچه خداوند از (اموال) اهالی این آبادی‌ها به پیامبرش ارزانی داشت متعلق به خدا و پیامبر و خویشاوندان (پیامبر) و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است تا تنها در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد. و آنچه که پیامبر به شما بدهد آن را بگیرید و از آنچه که شما را از آن باز می دارد باز آیید. و از خداوند بترسید بی‌گمان خداوند سخت کیفر دهنده است.

4 –  حق چهارم: حق یتیم در صدقه:

از جمله حقوق یتیم در اسلام حق وی در صدقه می‌باشد الله متعال می‌فرماید: {  لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ} ” البقره/177″

نیکی این نیست که روی خود را به سوی مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکی (و نیکوکار)کسی است که به الله و روز قیامت و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران، ایمان آورده باشد، و مال (خود) را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و گدایان و در (راه آزادی) بردگان بدهد، و نماز را بر پای دارد و زکات را بدهد، و وفاکنندگان به پیمانشان چون پیمان بندند و (کسانی که) در فقر و سختی و زیان و بیماری و به هنگام نبرد؛ شکیبایند. این‌ها کسانی هستند که راست گفتند، و آن‌ها پرهیزگارانند.

5 – حق پنجم: حق تعلیم و تربیه یتیم:

از حقوق شرعی یتیم حق تعلیم و تربیه نیک و سالم می‌باشد، زیرا ایشان شامل آیت ذیل شوند: { يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ} ” التحریم/6″ ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و خانواده تان را از آتشی حفظ کنید که آتش افروزش مردم و سنگ ها خواهند بود. فرشتگانی بر آن گماره شده اند که خشن و سخت گیر و زورمند و توانا هستند، از خدا در آن چه به آنان فرمان داده است نافرمانی نمی‌کنند و آنچه را که فرمان می‌یابند انجام می‌دهند.

6 – حق ششم: حق دختر یتیم در مهر مثل هنگام ازدواج:

اسلام در هنگام ازدواج دختر یتیم برای او حق مهر مثل را داده است، {وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا} ” النساء/127″

از تو (ای پیامبر) دربارۀ زنان فتوا می‌خواهند، بگو: الله درباره آنان به شما فتوا می‌دهد و (همچنین) آنچه در کتاب (= قرآن کریم) بر شما خوانده می‌شود؛ دربارۀ زنان یتیمی که آنچه را که برای آنان مقرر شده‌است (از مهر و میراث و حقوق) به آن‌ها نمی‌دهید، و می‌خواهید که با آن‌ها ازدواج کنید. و (نیز به شما توصیه می‌کند و فتوا می‌دهد در مورد) کودکان صغیر ناتوان، و اینکه با یتیمان به عدالت رفتار کنید، و آنچه از نیکی‌ها انجام می‌دهید، الله به آن آگاه است.

 امام ابن کثیر در این رابطه می‌نویسد: مقصد آیت اینست اگر در سرپرستی شخصی دختر یتیم قرار داشته باشد آیا جائز است وی را به نکاح در آورد؟ بعضا رغبت دارد وی را به نکاح در آورد پس الله متعال سپرست یتیم را امر می نماید تا به وی مهر مثل تعیین نماید. و بعضا رغبت به ازدواج آوردن وی ندارد پس در این صورت حق ندارد وی را از ازدواج باز دارد به ترس اینکه در مالی که میان آنها است شخص دیگر را شریک سازد.

منابع:

سایت الالوکه

سایت صید الفوائد