بسم الله الرحمن الرحیم پس از دوری مسلمانان از عصر نبوت و گسترش فتوحات اسلامی، نیاز مبرم به تفسیر کلام الله ﷻ و نزدیک ساختن آن به اذهان پیش آمد. پس در آغاز بسیار ساده نشات و ظهور کرد تا اینکه علوم مستقل و بهم پیوسته شدند. از برجسته ترین این علوم علمی است که به تفسیر عبارات غریب در قرآن کریم مربوط می شود، که این را به نام علم غریب قرآنی(الفاظ نا آشنا) می‌نامند.
1. تعریف علم غریب:
در لغت: لفظ “غَرِبَ” در فرهنگ لغات معانی متعددی دارد، از جمله: دوری، ابهام و پنهان کردن است
و غریب: سخن پنهان و مبهم است.
معنای اصطلاحی:
الفاظ غریب قرآن عبارات یا الفاظ مبهم در قرآن کریم است که معنای آنها به وضوح آشکار نبوده است.
و اما در مورد علم غریب القرآن؛ این علم است که به تفسیر الفاظ مبهم در قرآن کریم و روشن شدن معانی آنها با آنچه در زبان و گفتار مردم عرب ذکر شده.
موضوع آن: كلماتي كه در قرآن كريم نياز به توضيح دارند، است.
اهمیت آن : دانستن این علم برای مفسر امری ضروری بوده در غیر این صورت جایز نیست که کتاب الله ﷻ را تفسیر کند.
مالك بن انس گفت: (اگر کسی قرآن را بیدون آنکه به زبان عرب شناخت داشته باشد، تفسیر کند، اورا عبرتی برای دیگران خواهم ساخت).
این کلید فهم کتاب الله ﷻ است و به محققان کمک می‌کند تا احکام شرعی را از آن بگیرند.
به طور کلی؛ ما می‌توانیم اهمیت علم غریب القرآن را در نکات زیر خلاصه کنیم:
1- بدون دانستن معانی الفاظ غریب نمی توان قرآن کریم را درک کرد.
2- تفسیر قرآن به آن بستگی دارد.
3- ثروت زبانی قرآن را برجسته می‌کند و این یک معجزه است زیرا زبان عرب ها را احاطه کرده است.
برخی از دلایل غرابت لفظ قرآنی:
الله ﷻ قرآن کریم را به زبان عربی واضح نازل کرد، با این وجود صحابه بر روی برخی از کلمات آن ایستادند و معنای آنها را درک نکردند و دایره آن در دوران تابعین و تبع تابعین به چند دلیل شروع به گسترش کرد:
1) قرآن کریم شامل عبارات عربی است که اتفاقاً در سایر ملت‌ها یافت می شود. به عنوان مثال: {غِسلِین} [الحقاقه: 36] به معنای چرک اهل جهنم، {قَمطَریراً} [انسان: 10] به معنای شدید.
2) شامل برخی از ویژگی های اصطلاحات زبان عربی است مانند مترادف، لفظ مشترک و متضاد. از مثال‌های مترادف کلمه (الاسف) است که در کل قرآن به معنای غم و اندوه است، مگر در این آیه که به معنای خشم آمده “فَلَمّا آسَفُونَا” ( وقتی مارا به خشم آوردند) ( زخرف ۵۵) .
3) معانی اسلامی جدیدی که قرآن به اصطلاحات عربی اعطا کرده است و عرب‌ها در دوران(جاهلیت) قبل از اسلام هیچ اطلاعی از آنها نداشته اند مانند اسماء الحسنی (نام‌های الله ﷻ)، احکام فقهی و نام های آخرت، مانند الصاخه، القارعه و الواقعه ….
4) ورود زبان بیگانه به اسلام در پی فتوحات اسلامی و لحن‌که با آن همراه بوده و دوری فصاحت‌که در عصر نبوت بود.
مهمترین منابع در علم غریب قرآن:
* یکی از منابع تفسیر غریب القرآن، خود قرآن کریم است زیرا شامل آیاتی است که برخی از آنها برخی دیگرش را تفسیر می‌کند، مانند این فرموده الله ﷻ: {وَلَم يَلبَسُوا إِيمَانَهُم بِظُلمِِ}.
ترجمه: (و آنها ایمان خود را به شرک یکجا نساختند) [انعام:82]، فعل ظلم به شرک تفسیر کرده شده، زیرا الله ﷻ ظلم‌را به شرک تعبیر کرده چنانچه می‌فرماید: {إِنَّ الشِّركَ لَظُلمُُ عَظِيم}، ترجمه: هرآئینه شرک ستم بزرگیست. [لقمان: 13].
* از جمله منابع آن، احادیثی است که از رسول خدا ﷺ در تفسیر کلمات قرآن کریم نقل شده است، از جمله آنچه که امام بخاری از عدی بن حاتم روایت کرده که عدی می گوید: گفتم یا رسول الله معنای خیط( رشته ) سفید از رشته سیاه چیست، آیا همین دو رشته است؟
آن حضرت فرمود: از نابخردی است که بدین دو رشته بنگری، سپس فرمود: آن سیاهی شب و سفیده روز است ( به روایت بخاری).
* از جمله منابع آن سخنان صحابه است که شرایط و حوادث همراه با نزول قرآن را گذرانده و عصر نبوت را زندگی کردند، عصری که به فصاحت و بلاغت معروف بود.
مفسرین تا حدی زیادی در تفسیر غریب القرآن بالای زبان، اشعار و روش‌های گفتاری عرب تکیه می‌کردند.
ابن عباس رضی الله عنهما فرموده است: “شعر دیوان مردم عرب است، قرآن‌که خداوند به زبان عرب نازل فرموده، حرفی از آن برای ما پنهان باشد، به دیوان خود برگشته و به دنبال معنای آن از زبان خود می‌شویم”.
برجسته ترین آثار در علم غریب القرآن:
1- “مسائل نافع بن الازرق” (در غریب القرآن) از عبدالله بن عباس، رضی الله عنهما، اینها سوالاتی درباره کلمات غریبه قرآن است که نافع بن الازرق الخارجی آنها را از ابن عباس به قصد آزمایش پرسیده است.
2- «غریب القرآن» از عبدالله بن عباس، که توسط عطا بن ابی رباح اسلم بن صفوان اصلاح شده.
3- «غریب القرآن» نوشته ابوسعید ابان بن تغلب بن رباح الجریری.
4- «تفسیر غریب القرآن» به قلم ابوعبدالله بن انس بن مالک الصباحی، امام مذهب مالکی.
5- کتاب “نزهه القلوب” در تفسیر غریب قرآن کریم از ابوبکر محمد بن عبدالعزیز سجستانی.
منابع:
-الاتقان فی علوم قرآن: جلال الدین سیوطی.
– اساس البلاغه: جارالله الزمخشری.
– البرهان علوم قرآن: از بدرالدین الزرکشی.
– التبیان فی غریب قرآن: از ابن‌الهائم
– تحفة الأريب بما في القرآن من الغريب.
