معرفت(شناخت) مكى ومدنى
الحمدالله رب العالمين والعاقبة للمتقين ، والصلاة والسلام على رسوله الأمين وبعد:
علوم القرآن، از نام آن پیدا است که تمام مباحث و مسایلی را که در فهم و تفسیر قرآن پیوند و ارتباط مستقیم دارد دربر می‌گیرد، اساس این علم در عصر نبوت پی‌ریزی شد؛ چون قرآن کریم به شکل وحی به پیامبر صلی الله علیه و سلم نازل می‌گردید و او قبل از همه به کتابت آیه‌های آن فرمان داده برای کاتبان وحی اشاره می‌نمود که طبق ترتیب مطلوب به کتابت آیه‌های قرآنی بپردازند.
و همچنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم با بیان قولی و فعلی با اشاره و یا صریح در تفسیر آیات قرآنی می‌پرداخت, بدین‌گونه اساس این علم در زمان خود وی پی ریزی شد؛ زیرا کتابت قرآن, ترتیب آیه ها و سوره‌ها و توضیح مشکلات کلمات قرآنی از اصول علوم القرآن به شمار می‌رود.
اهتمام علماء به مكى ومدنى ، فوائد ومثال آن
علما در زمينه توجه بيش از حد نمودند ، قرآن كريم را آيت آيت و سوره سوره تحقيق نموده حسب ترتيب نزول ، زمان نزول ، مكان نزول هريك را بطور جداگانه بيان نموده اند كه اين كار براى شخص محقق انصاف طلب و امتياز مكى ومدنى را سهل و آسان ميسازد.
قابل مدح و ستايش هست كه يك محقق جميع مراحل قرآن را تحليل و تجزيه كند ، آيات قرآن را از لحاظ نزول تعين نموده مكان آنرا نيز مشخص نمايد .
در زمينه علماى كرام دقت كامل را در نظر گرفته و زحمات زيادى را متحمل شده اند كه سوره ها را به ترتيب نزولى يكى بعد ديگر ترتيب نموده اند .
• ازمهمترين أنواع كه علما در زمينه زير بحث قرار ميدهند انواع مكي و مدنی است:
۱_ آنچه در مكه نازل شده.
٢_ آنچه در مدينه نازل شده.
٣_مختلف فيه.
٤_آيات مكى درسوره هاى مدنى.
٥_آيات مدنى در سوره هاى مكى.
٦_آنچه در مكه نازل شده و حكم آن مدنى ميباشد.
٧_آنچه در مدينه نازل شده و حكم آن مكى ميباشد.
٨_آنچه در آيات مكى مشابهت به آيات مدنى دارد.
٩_آنچه در آيات مدني مشابهت به آيات مكى دارد.
١٠_آنچه از مكه بسوى مدينه حمل شده باشد.
١١_آنچه از مدينه بسوي مكه حمل شده باشد.
١٢_آنچه در شب و يا روز نازل شده است.
١٣_آنچه در تابستان و يا زمستان نازل شده است.
١٤_چه در سفر ويا حضر نازل شده است.
پس اينها أنواع اساسى در قرآن ميباشند كه مبتنى بر آيات مكى و مدنى ميباشد لذا آنرا به علم مكى و مدنى مسمىٰ نموده اند.
١-صحيح ترين قول در مورد تعداد سوره هاى مكى و مدنى اين است که : سوره هاى مدنى ٢٠سوره میباشد.
بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، نور، احزاب، محمد، فتح، حجرات، حديد، مجادله، حشر، ممتحنه، جمعه، منافقون، طلاق، تحريم. نصر،
٢- سوره هاي مختلف فيه ١٢ سوره ميباشد :
فاتحه، رعد، الرحمن، صف،
تغابن، مطففين، قدر، بينه، زلزله، اخلاص، فلق، ناس.
بجز اينها تمام سوره ها مكى ميباشند كه مجموعاً ٨٢سوره اند ، پس مجموع سوره هاى قران ١١٤سوره است.
٣- آيات مكى در سوره هاى مدنى: به اين معنى كه گاه در سوره هاى مكى بعضى آيات مدنى ودر سوره هاى مدنى بعض ايات مكى موجود ميباشد.
مثال : سوره انفال مدنى هست ولى ايت مكى در آن موجود است ( يأيها النبي حسبك الله ومن اتبعك من المؤمنين) “سوره انفال ایت ٦٤” زيرا بزار از ابن عباس رضی الله عنهما روايت كرده كه اين آيه زمانيكه عمربن خطاب رضی الله عنه ايمان آورد نازل شده است.
٤- آيات مدنى در سوره هاى مكى: مثلا سوره انعام كه عبدالله ابن عباس رضی الله عنهما ميگويد اين سوره جمعاً در مكه نازل شده است ، پس اين سوره مكي است بجز سه ايت آن در مدينه نازل شده اند. از ايت” ١٥١-١٥٣” سوره انعام، و سوره حج همه ان مكى بجز سه ايت مدنى ميباشد.
٥- آنچه در مكه نازل شده وحكم آن مدنى است: علما اين آيت را مثال داده اند( يأيها الناس انا خلقناكم من ذكر وانثى وجعلناكم شعوباً و قبائِل لتعارفوا ان اكرمكم عندالله اتقىٰكم)” الحجرات١٣”، اين ايت در روز فتح مكه نازل شده است در حاليكه مدنى ميباشد ، درين ايت خطاب عام مردم است
٦- آنچه در مدينه نازل شده وحكم ان مكى است: مانند سوره هاى ممتحنه وتوبه كه اصل درمدينه نازل شده اند اما خطاب مشركين اهل مكه ميباشد.
٧- آنچه در سوره هاى مدنى مشابه به ايات مكى است: مراد علما ازين نوع آن سوره هاى مدنى ميباشد كه أسلوب آن در بعض خصوصيات به طريقه سوره هاى مكى آمده باشد ﴿وَإِذ قالُوا اللَّهُمَّ إِن كانَ هذا هُوَ الحَقَّ مِن عِندِكَ فَأَمطِر عَلَينا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ أَوِ ائتِنا بِعَذابٍ اليم )
مانند قول الله متعال در سوره انفال ٣٢، زيرا استعجال مشركين به عذاب در مكه بوده است .
٨- آنچه در سوره هاى مكى مشابه سوره هاى مدنى است: مثال آن سوره نجم كه مكى است ﴿الَّذينَ يَجتَنِبونَ كَبائِرَ الإِثمِ وَالفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ )” نجم٣٢ ” آنانيكه اجتناب ميكنند از گناهان كبيره و بى حيايي ها: سيوطى گفته است كه فواحش هر آن گناهى است كه در آن حد باشد و كبائر گناهى است كه دوزخ آنرا عذاب دهد ، و لمم عبارت از گناهانى است كه مابين اين دو قرار داشته باشد در حاليكه در مكه حد و أمثال آن وجود نداشت.
٩- آنچه از مكه بسوى مدينه حمل شده باشد: مثل سوره اعلىٰ ( براء بن عازب رضی الله عنه روايت ميكند كه اولين شخصى كه از أصحاب پيامبرصلی الله علیه و سلم به مدينه امد مصعب بن عمير و عبدالله ابن ام مكتوم رضی الله عنهما بود آنها قران را براي ما تعليم ميداد بعد از آن ديگر أصحاب امدند و بعد هم پيامبر اكرم صلى الله وعليه وسلم تشريف آوردند ، و من سوره اعلىٰ و ديگر سوره ها را ياد گرفته بودم .
لذا اين تصديق كننده تمام آن چيزي هست كه مهاجرين حمل نموده و وبه انصار تعليم دادند.
١٠- آنچه از مدينه بسوى مكه حمل شده باشد: مانند سوره توبه ، هنگاميكه پيامبر صلی الله علیه و سلم در سال نهم هجري در وقت حج بود ابتدا سوره توبه نازل شد و انرا به على رضي الله عنه حمل كرد تا با ابوبكر پيوسته به مشركين ابلاغ كند كه بعد از امسال هيچ مشركى حج نكند.
١١- آنچه شب يا روز نازل شده: اكثر آيات قران در روز نازل شده است ، اما آيات كه در شب نازل شده از جمله أواخر سوره آل عمران ( ان في خلق السماوات والأرض واختلاف اليل والنهار لايٰت لأولى الألبٰب ) آل عمران۱٩٠
١٣- آنچه در تابستان ويا زمستان نازل شده است:
علما براى نزول در تابستان آيه كلاله را كه در سوره نساء ميباشد مثال زده اند ، و براى زمستان آيات افك را مثال زده اند ، النور(١١-٢٦) همچنان آيات سوره أحزاب نيز در زمستان نازل شده است.
١٤- آنچه در سفر ويا حضر نازل شده است: اكثراً قرآن درحضر نازل شده است اگر چه زندگى پيامبر صلی الله علیه و سلم در غزوه و جهاد في سبيل الله آباد بوده و ميگذشت ، گاهى وحى در جريان سفر و حركت شان نازل ميشد مانند سوره هاي انفال بعداً واقعه در بدر به تعقيب همديگر نازل شده اند ، و مروان بن حكم روايت ميكند كه سوره فتح مكمل در بين مكه و مدينه راجع به صلح حديبيه نازل شده است.
فرق ميان مكى و مدنى
١- اعتبار زمان نزول – پس مكى آنست كه قبل از هجرت نازل شده باشد اگرچه در غير مكه بوده باشد ، و مدنى آنست كه بعد از هجرت نازل شده باشد برابر است كه در مكه نازل شده باشد يا در عرفه پس مدنى است.
٢- اعتبار مكان نزول
بناً مكى انست كه در مكه و حوالى ان چون منىٰ، عرفات ، حديبيه ، نازل شده باشد . و مدنى آنست كه در مدينه و حوالى آن چون اُحُد ، قباء ، و سلع نازل شده باشد .
٣- اعتبار مخاطب
آياتيكه در آن (ياايها الناس ) باشد مكى و آنچه در آن ( يا أيها الذين آمنوا) باشد مدنى است .
ضوابط مكى و امتيازات آن
١ هر سوره كه در آن سجده باشد مكى است.
٢- هر سوره كه در ان لفظ ( كلا) باشد مكى است.
٣- هر سوره كه در آن لفظ يا أيها الناس بدون يا ايها الذين امنوا باشد ، مكى است مگر سوره حج كه در اخرين ايت آن يا ايها الذين امنوا امده است.
٤- هر سوره كه در ان بيان داستان انبيا و أمم سابقه باشد مكي است ، بدون سوره بقره.
٥- هر سوره كه در آن قصه آدم وابليس باشد بدون سوره بقره.
٦- هر سوره كه با حروف تهجى شروع شده باشد ( الم، الر ) بدون سوره بقره و آل عمران.
از لحاظ موضوعی: در سوره هاى مكى دعوت بسوى توحيد و عبادت براي ذات يكتا ، اثبات رسالت ، اثبات بعث و جزا، ذكرقيامت و أحوال ان ، دوزخ و عذاب آن ، جنت و نعيم آن ، مجادله با مشركين همرا با دلائل عقلى و آيات كَونى بحث ميشود.
ضوابط مدنى و مميزات آن
۱-هر سوره كه در آن فريضه يا حدى موجود باشد ، مدنى است.
٢- هر سوره كه در آن ذكر منافقين باشد مدنى است بدون سوره عنكبوت كه مكى است.
٣- هر سوره كه در آن مجادله با اهل كتاب باشد
از لحاظ موضوعى : در سوره هاى مدنى ، بيان عبادات ، معاملات، حدود، نظام خانواده ، مواريث، فضيلت جهاد ، روابط اجتماعى، روابط بين الدول ، قواعد حكم و مسائل شرعى در آن ذكر ميباشد .
• خطاب به اهل كتاب و دعوت آنها به اسلام، بيان تحريف اهل كتاب در كتاب الله متعال وجنايت ايشان در برابر حقيقت ، و اختلاف شان بعد ازاينكه راه صواب را تشخيص نمودند كه ناشي از بد بيني و حسادت در بين شان ميگرديد بيان ميشود.
• كشف و پرده برداري رازهاى مخفى منافقين و بيان خطر كه متوجه دين ميشود بيان ميگردد.
فوائد دانستن مكى ومدنى
۱-در تفسير قرآن ميتوان از آن استعانت طلبيد
٢- از طريقه و سبك قرآن واستفاده ازين معرفت در راستاى دعوت الى الله بهره ولذت خاصى حاصل خواهى كرد.
٣- آگاهى از سيرت نبوى از خلال آيات قرآن، نزول پياپى قران در طول عهد مكى و مدنى و در تمام واقعات و حوادث يگانه سازنده تاريخ دعوت است.
ومن الله التوفیق
منابع:
١-مباحث في علوم القرآن مؤلف: مناع القطان.
٢- شناخت مكى و مدنى- اثر علمى وتحقيقى پوهندوى دكتور عبدالقدوس( راجى).
