مراحل جمع و نوشتن قرآن کریم

بسم الله الرحمن الرحیم 

مراحل جمع و نوشتن قرآن کریم 

موضوع پیش رو از جمله علوم قرآنی است که یادگیری آن در کنار دیگر مباحث قرآنی برای مسلمانان مهم است چرا که فهم قرآن زندگی با قرآن را برای مسلمانان میسر می نماید.

قرآن کریم به دو مرحله نازل شده: 

نزول اول آن به یکبارگی در شب قدر، و نزول دوم به شکل مقطعی (جدا جدا ) بواسطه جبریل علیه السلام بالای محمد صلی الله علیه و سلم در مدت ۲۳ سال بوده است. 

جمع نمودن قرآن کریم بعد از وفات رسول الله، به اتفاق تمام صحابه کرام امری حتمی و لازمی بوده، زیرا اکثر حافظان قرآن کریم در جهاد شهید شده، و ترس از ضایع شدن آن می‌رفت.

لفظ “جمع” در قرآن کریم به معنای جمع آوری با مراعات نمودن دقت در ترتیب چندین مرتبه ذکر شده است، مانند این آیت: (یا محمد) به تکرار قرآن با عجله زبان خود را حرکت نده، تا آنرا زود یاد‌ آوری، هرآئینه جمع کردن آن در سینه تو بر عهده‌ی ماست، و نیز آسان نمودن خواندن آن بر عهده‌ی ما می‌باشد، پس چون آن‌را خواندیم در خواندن از او پیروی کن.( سوره قیامه: ۱۶، ۱۹)، و همچنان به معنای کتابت و نوشتن نیز آمده است.

جمع و کتابت قرآن کریم دارای سه مرحله‌ی مهم است: 

(۱). جمع قرآن از زبان رسول الله صلی الله علیه وسلم: 

صحابه کرام در حفظ قرآن به حدی حریص بودند که حتی تعداد حافظان شان مشخص نبوده، و قرآن کریم را به دو روش به نسل بعدی انتقال داده اند:

صحابه کرام قرآن کریم را به دو روش به نسل بعدی انتقال داده اند: 

۱. نوشتاری: به فرمان رسول الله صلی الله علیه و سلم افراد معین قرآن کریم را می‌نوشتند، که در هنگام وفات رسول الله صلی الله علیه و سلم تمام قرآن به صورت نوشتاری موجود بود اما نه در یک نسخه.

۲. شفوی و گفتاری: نسل به نسل به ما انتقال یافته، که رسول الله صلی الله علیه و سلم به صحابه روش خواندن قرآن را تعلیم میداد و صحابه کرام به نسل بعدی و بعدی..

(۲). جمع نمودن قرآن کریم در یک مصحف در عهد ابوبکر صدیق رضی الله عنه: 

در جنگ یمامه بیش از ۷۰ تن از حفاظ قرآن کریم (صحابه) به شهادت رسیدند ، از همین جهت ابوبکر رضی الله عنه با مشوره عمر رضی الله عنه به زید بن ثابت رضی الله عنه امر کرد تا قرآن کریم را از شانه های پهن نخل، و از اوراق پوست، و از سینه های حفاظ در یک مصحف جمع نماید.

این نسخه قرآن کریم در نخست نزد ابوبکر رضی الله عنه نگهداری میشد، و سپس نزد عمر رضی الله عنه و سپس نزد ام المومنین حفصه رضی الله عنها.

پس اولین شخصی که قرآن را در یک مصحف جمع آوری نمود ابوبکر صدیق رضی الله عنه بود.

علی رضی الله عنه در این مورد فرموده: الله متعال ابوبکر رضی الله عنه را مورد رحمت خود قرار دهد؛ او اولین فردی بود که قرآن را بین دو لوح جمع نمود.

علت انتخاب زید بن ثابت رضی الله عنه برای جمع قرآن کریم این بود که او از جمله کاتبان وحی رسول الله صلی الله علیه و سلم بود و همچنین بخاطر اینکه او جوان بیست و یک ساله بود، نیرو و قوت زیادی داشت.

(۳). جمع آوری قرآن در عهد عثمان رضی الله عنه: 

از انس بن مالک رضی الله عنه روایت است که حذیفه بن الیمان نزد عثمان رضی الله عنه از فتح آذربایجان و ارمنستان که دو لشکر از عراق و شام در آن شرکت کرده بودند آمد، درحالی که وحشت زده بود و به عثمان رضی الله عنه گفت: امت را دریاب قبل از آنکه مانند یهود و نصاری در مورد کتاب خود اختلاف کنند، لذا حضرت عثمان رضی الله عنه کسی را نزد ام المومنین حفصه رضی الله عنها فرستاد و نسخه قرآن کریم را که نزدش بود خواست، و زید بن ثابت و عبد الله بن زبیر و سعید بن العاص و عبدالرحمن بن الحارث را امر کرد تا از آن چند نسخه دیگر نقل و نسخ نمایند و مردم را از اختلاف در مورد چند لهجه به یک لهجه متحد سازند.

قرآن تقریبا به لهجه قریش نوشته شد، و نسخه که نزد حفصه رضی الله عنها بود دوباره به او بازگردانده شد، سپس یک یک نسخه به هر شهر فرستاده شد، ومتباقی نسخه ها که با نسخه عثمانی تفاوت داشت سوختانده شد.

عثمان رضی الله عنه این کار را به مشوره مهاجرین و انصار و بزرگان صحابه مانند علی رضی الله عنه انجام داد، و در آن عصر به این امر اجماع صورت گرفته بود و هیچ رای مخالف در این مورد نقل نشده است.

*آیا مصحف های عثمانی شامل تمام لهجه های هفت گانه قرآن کریم است؟

همانطوری که معروف و متواتر است خداوند عزوجل قرآن را بر هفت حرف (یعنی هفت لهجه از لهجه‌های عرب) نازل فرموده است، و هر قبیله‌ای از قبایل عرب قرآن را به لهجه‌ی خود تلاوت می‌نمود.

در مورد اینکه آیا مصحف عثمانی شامل تمام لهجه ها است یا خیر سخن دو عالم را نقل مینماییم: 

۱. محمد صادق عرجون: صحیفه های ابوبکر صدیق که اصل و اساس تمام مصحف ها است به اجماع تمام مسلمانها شامل هر هفت لهجه که در احادیث صحیحه ذکر بود نیست، بلکه شامل یک لهجه آن است، زیاد بودن لهجه ها در ابتدا بخاطر سهولت و آسانی بالای مردم‌ بود، اما بعدا به یک لهجه اتفاق شد.

۲. امام طحاوی: فراخی برای مردم به خواندن به هفت حرف (لهجه)بخاطر این بود که مردم بی سواد و اُمی بودند و تغییر دادن لهجه برای آنها مشکل بود، اما وقتی مردم تعلیم یافته شدند و خواندن و نوشتن میان آنها زیاد شد و توانایی حفظ قرآن کریم را به لهجه رسول الله صلی الله علیه و سلم یافتند ، پس چاره نبود جز رجوع به لهجه رسول الله صلی الله علیه و سلم.

* تعداد نسخه های که در زمان عثمان رضی الله عنه به شهر ها فرستاده شد: 

هنگامیکه انتقال دادن عثمان رضی الله عنه به پایان رسید به هر شهر یک نسخه آن‌را فرستاد، تعداد نسخه ها دقیق معلوم نیست و علما در تعداد آن اختلاف دارند بعضی‌ها گویند چهار نسخه بود و بعضی گویند پنج و بعضی شش و بعضی میگویند هفت نسخه بود.

عثمان رضی الله عنه با هر نسخه یک صحابی را فرستاد تا به مردم طریقه خواندن را بیاموزد، عبد الله بن سائب را به مکه فرستاد، مغیره بن شهاب را به شام، ابو عبدالرحمن سلمی را به کوفه عامر بن قیس را به بصره، و زید بن ثابت را در مدینه باقی ماند تا مردم را تعلیم دهد.

پس معلوم می‌شود که حفظ و جمع قرآن کریم به روشی صورت گرفته است که هیچ کتابی مانند آن قابل و توجه و اهتمام نبوده، الله متعال می‌فرماید هرآئینه قرآن را فرو فرستادیم و هرآئینه ما اورا نگهبان‌ایم( حجر ۹).

* فرق بین جمع ابوبکر صدیق رضی الله عنه و جمع عثمان رضی الله عنه: 

جمع ابوبکر صدیق رضی الله عنه بخاطر ترس از ضیاع چیزی از قرآن بود بخاطریکه در آن وقت جهاد زیاد بود و حفاظ‌ صحابه اشتراک می‌کردند و به شهادت می‌رسیدند، بنابر این آن را در یک مصحف جمع نمود و مرتب به ترتیب که رسول الله صلی الله علیه و سلم تعیین کرده بود.

اما جمع عثمان رضی الله عنه وقتی صورت گرفت که اختلاف در لهجه ها به اوج خود رسیده بود و مردم یک دیگر خودرا به علت تعدد لهجه‌ها به خطا و غلطی اتهام میکردند.

پس عثمان رضی الله عنه لهجه ها را به یک لهجه تبدیل نمود و آن هم به لهجه قریش زیرا قرآن به زبان آنها نازل شده بود.

قرآن‌کریم از جانب الله متعال در آسمان و زمین محفوظ‌ نگه داشته شده است و می‌باشد.

جمع و کتابت قرآن کریم از زمان پیغمبر صلی الله علیه و سلم تا زمان عثمان رضی الله عنه مراحل گوناگون را سپری کرده است.

منابع و مراجع بحث:

۱. د. علي محمد محمد الصلابي، الإيمان بالقرآن الكريم و الكتب السماوية، المكتبة العصرية، بيروت، صيدا، ط ١ ، ٢٠١٠م.

٢. د. علي محمد محمد الصلابي، أبوبكر الصديق، دار ابن كثير، ط ۱، ۲۰۰۳م.

٣. البخاري، التاريخ الصغير، دار الوعي، حلب/ مكتبة دار التراث، القاهرة، ط ١، ١٣٩٧ – ١٩٧٧.

٤. د. زغلول النجار، مدخل إلى دراسة الإعجاز العلمي، دار المعرفة، بيروت، لبنان، ١٤٣٠ – ٢٠٠٩م.

٥. محمد سعيد رمضان البوطي، لا يأتيه الباطل : كشف الأباطيل يختلقها و يلصقها بعضهم بكتاب الله عزوجل، دار الفكر، دمشق، ٢٠٠١م .

٦. محمد عبد الله غبان الصبحي، فتنة مقتل عثمان بن عفان، عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، المدينة المنورة، المملكة العربية السعودية، ط ٢، ٢٠٠٣م.