مراتب و مصادر دين اسلام

إن الحمد لله والصلاة والسلام علی خیر خلق الله سیدنا و حبیبنا محمد رسول الله ﷺ و بعد!

یکی ‌از والاترین و بهترین نعمت‌های‌ که الله متعال برای ما ارزانی فرموده و مارا لایق آن دیده، بخشیدن بهترین عطیه و تحفه که در اختیارمان قرار داده دین مبین اسلام است که هر قدر از آن توصیف کنیم کم است، بلی الله منان را شاکر باشیم تا از چنین نعمت مارا بهرمند ساخته‌ است.

وقتی الله متعال چنین لطفِ را در حق ما نموده از آن به‌طور درست و شاید و باید آن استفاده شود و تا بتوانیم حق این نعمت بزرگ را بجا آورده، به درستی به آن پی برده و در تمام عرصه‌های زندگی خویش عملی نماییم.

اکنون موضوعی‌که خدمت شما عرض می‌شود در مورد اساسات این دین مبین است تا باشد که آنرا درست بشناسید و از آن مستفید شوید.

و حالا داخل موضوع می‌شویم که روی سه کتگوری عمده می‌چرخد که عبارت از خود تعریف اسلام، مصادر و مراتب آن می‌باشد.

• تعریف اسلام:

در لغت: گردن نهادن و تسلیم شدن را می‌گوید

و اسلام جزء شریعت است و پایبندی به آنچه پیامبر صلی الله علیه وسلم آورده است.

-در اصطلاح: به دین آسمانی دلالت دارد که بر پیامبر ﷺ  و بر همه مردم و اقوام و تمدن ها نازل شد، بدون مستثنی کردن هیچ‌ یکی. قسمی‌که الله متعال می‌فرماید: (إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ) هرآیینه دین معتبر نزدیک خدا اسلام است (١٩)  آل عمران

اسلام از نظر شرعی به این معناست که انسان عباداتی را انجام دهد که خداوند او را به انجام آن امر کرده و‌انسان متصف به اخلاق نیک بوده و با مردم رفتار نیک داشته باشد.

• در نخست به دو بخش عمده تقسیم شده است:

۱: مصادر اتفاقی

۲: مصادر اختلافی

-مصادر اتفاقی:

جمهور علما آنرا به چهار بخش اساسی تقسیم نموده اند که عبارت است از:

قرآن کریم

سنت نبوی

اجماع

قیاس

-‌مصادر اختلافی:

علما چنین مصادر را منحیث دلیل قبول کردند و با هم اختلاف نظر دارند که آن‌ عبارت است از:

استحسان، مصالح مرسله، استصحاب، عرف، مذهب صحابی، شرع مَن قبلنا و سد ذرایع.

اکنون در مورد مصادر اتفاقی معلومات ارائه می‌گردد

۱: قرآن‌کریم:

مصدر اساسی شریعت و کلام الله متعال بوده که بالای رسول الله ﷺ توسط جبریل لفظا و معناً و به شکل متواتر نازل گردیده که تلاوت آن عبادت محسوب شده و از هر نوع تغیر و تبدیل محفوظ است قسمی‌که خود الله متعال وعده داده: (اِنَّا نَحن‌ُنَزَّلنَا الذِّکرَ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ) هرآیینه ما فروفرستادیم قرآن را و هرآیینه ما او را نگهبانیم. ﴿9﴾

این قرآن دستور و قانون عامه مسلمان‌ها است که در آن راه تکامل حیات‌ و تمام اشیای ما یحتاج مسلمان‌ها مانند حلال و حرام، واجبات و منهیات در آن وجود دارد.

۲: سنت نبوی:

سنت در لغت: طریقه و راه

در اصطلاح: هر آنچه از رسول الله ﷺ به شکل (قول، فعل و یا تقریرات او) صادر شده سنت نامیده می‌شود که چنین تعریف، مارا رهنمایی به این می‌کند که سنت به سه نوع (قولی، فعلی، و تقریری) است.

سنت قولی عبارت از گفتار رسول الله ﷺ برای اهداف و مناسبات مختلف مانند حدیث  إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِامْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللهِ وَرَسُولِهِ، فَهِجْرَتُهُ إِلَى اللهِ وَرَسُولِهِ، وَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ لِدُنْيَا يُصِيبُهَا أَوِ امْرَأَةٍ يَتَزَوَّجُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ»: «اعمال به نيت ها بستگی دارند و دست آورد هرکسی همان چيزی است که نيت کرده است. پس هرکس هجرتش برای الله و پيامبرش باشد هجرتش برای الله و پيامبر اوست (که پاداش آن را می يابد) و هرکس برای کسب دنيا يا ازدواج با زنی هجرت نمايد، دست آورد هجرتش همان چيزی است که به خاطر آن هجرت کرده است». [صحیح است] [متفق علیه] و مانند این دیگر احادیث.

سنت فعلی عبارت از افعال و کار‌های رسول الله ﷺ که آنرا انجام داده مانند: انجام دادن نماز‌های پنجگانه، ادای حج و غیره.

سنت تقریری عبارت از آن‌‌که رسول الله ﷺ نه آنرا به صراحت قبول کرده باشد و نه رد کرده باشد بلکه در آن‌مورد سکوت اختیار نموده باشد مانند موجود بودن گوشت سوسمار بر سفره یکی از صحابه‌ها که به رسول الله ﷺ پیش کرده شد ولی رسول الله ﷺ آنرا نخورد اما به خوردن و نخوردن دیگران سکوت کرد و چیزی نفرمود در آن مورد.

سنت بعد از قرآن مصدر مهم شریعت بوده و در حقیقت مُبَیِّن(بیان کننده) قرآن است که مقصد آن‌را واضح می‌سازد.

۳: اجماع:

اجماع در لغت: قصد کردن و یا اتفاق بر چیزی

و در اصطلاح: اتفاق علما و مجتهدین امت اسلام بعد از فوت رسول الله ﷺ بر یک مساله شرعی در هر زمان، مانند اتفاق صحابه بر دادن ششم حصه مال میراث برای جده (مادر کلان).

اجماع به دو نوع است: صریحی و سکوتی

صریح: آنکه تمام‌ مجتهدین به شکل واضح بر یک مساله شرعی معین اتفاق نظر داشته باشند.

سکوتی: آنکه بعضی مجتهدین در مورد یک مساله شرعی نظر خود را بیان‌ می‌کنند و بعضی سکوت اختیار می‌کنند که این نوع اجماع نزد علمای احناف و حنابله دلیل است.

دلایل حجیت اجماع زیاد است ولی یک دلیل را ذکر می‌کنیم “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ” (النساء 59) ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید الله را، و اطاعت کنید پیامبر، و صاحبان امر تان را.

۴. قیاس:

قیاس در لغت: اندازه‌ گیری و یا مساوات میان دو‌ چیز.

در اصطلاح اصولی‌ها: پیوست نمودن حکم امر غیر منصوصی با حکم امر منصوصی شرعی که نقطه مشترک میان این دو حکم، علت حکم می‌باشد.

مثال برای قیاس:(وَقَضَی رَبُّکَ اَن لَا تَعبُدُوا اِلَّا اِیَّاهُ وَ بِالوَالِدَینِ اِحسَانَا اِمَّا یَبلُغَنَّ عِندَکَ الکِبَرَ اَحَدُهُمَا اَو کِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَهُمَا اُفِّ) [ اسراء ٢٣] و پروردگارت (چنین) مقرر داشته است که: جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید، هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آن‌ها نزد تو به سن پیری رسند، (حتی) به آن‌ها (کلمۀ) افّ (= کمترین کلمه رنج آور) نگو، و بر (سر) آن‌ها فریاد نزن، و با نیکی (و بزرگوارانه) با آن‌ها سخن بگو.

نص قرآن دلالت برین دارد که حتی اُف گفتن بر والدین نهی شده، و دلیل قیاسی ازین آیت این است که ضرر رساندن و نافرمانی والدین به شکل اولی حرام گردیده است زیرا که گفتن کلمه (اُف) خفیف‌تر است نسبت به ضرر رساندن به آن‌ها.

* مصادر اختلافی:

۱: استحسان:

استحسان در لغت: چیزی خوب شمردن

و در اصطلاح اصولی‌ها: ترجیح دادن قیاس خفی(پنهان) بر قیاس جلی(آشکار) همراه با دلیل.

۲: مصالح مرسله:

در لغت: به معنای منفعت و در اصطلاح اصولی‌ها: وصفی که متناسب به مقاصد پنجگانه شریعت باشد.

(مقاصد شریعت عبارت از حفظ دین، نفس، عقل، آبرو و مال می‌باشد).

در مورد مصالح مرسله دلیل نصی و یا‌ متنی وجود ندارد که آنرا اعتبار دهد و یا لغو کند، بلکه‌ بخاطر جلب‌ مصلحت مردم و دفع ضرر از آنها می‌باشد مانند جمع‌ نمودن قرآنکریم از چندین مصحف و یا چندین نسخه به یک‌ مصحف واحد توسط صحابه کرام.

۳: عرف

آنکه عادت مردم بر آن‌ باشد و عقل سلیم آنرا قبول کند و میان مردم مروج باشد به شرطی‌که مخالف نص شرعی و اجماع امت نباشد مانند تقسیم نمودن‌ مهر به شکل معجل و مؤجل.

۴:شرع مَن‌قبلنا:

عبارت از شریعتی‌که الله متعال توسط پیامبران‌ مانند حضرت ابراهیم، موسی، عیسی و داود علیهم‌ السلام به امت‌های سابق وضع نموده که این شرع من قبلنا اگر موافق شریعت اسلام باشد قابل قبول است

مانند اینکه احناف شرع من قبلنا را بر جواز کشتن مسلمان در بدل غیر مسلمان از روی قصاص دلیل می‌گیرد.

۵: مذهب صحابی:

عبارت از مجموع نظریات و فتوی‌های ثابت فقهی یکی از صحابه‌ها می‌باشد.

مانند اینکه ابن‌ عمر رفع یدین(بلند کردن دست‌ها) را بر نماز جنازه جایز قرار داد.

۶: استصحاب

در لغت: به معنای طلب و خواست صحبت است.

این مصدر هنگامی دلیل گرفته می‌شود که دیگر هیچ دلیلی برای یک حکم وجود نداشته باشد و آن حکم‌ آخرین مدار فتوی باشد.

مانند: حکم‌ به زنده بودن شخص گمشده تا زمانی‌که خبر مرگ آن ثابت شود.

و این‌مصدر را احناف منحیث دلیل قبول ندارد.

۷: سد ذرایع

در لغت: وسیله‌ای‌ انسان که توسط آن به‌ چیزی برسد ودر اصطلاح اصولی‌ها: توسط آن رسیدن به چیزی ممنوعه که‌ مشتمل بر ضرر و یا فساد باشد.

مانند: دشنام دادن به بت‌های مشرکین زیرا که‌ دشنام بت‌ها منجر به توهین به ذات الهی می‌شود.

▪علما و مجتهدین بعد از جستجو و تلاش همین مصادر دین را به سه کتگوری تقسیم نموده اند که عبارت است از:

۱: اتفاقی و اختلافی

۲: دلایل نقلی و عقلی

۳: دلایل مستقل و تابع

•مصادر و یا دلایل اتفاقی:

که قبلا هم ذکر شد و به خاطر تاکید دوباره یاد آور می‌شویم که چهار نوع( قرآن‌کریم، سنت، اجماع و قیاس) می‌باشد

دلایل اختلافی به هفت نوع( استحسان، مصالح مرسله،استصحاب، عرف، مذهب صحابی، شرع من قبلنا و سد ذرایع).

•دلایل نقلی و عقلی:

نقلی به معنای حکایت ثابت و نقل صحیح و دلایل عقلی که مرجع آن اجتهاد است و علما استعداد اجتهاد را در اختیار داشته باشد.

دلایل نقلی‌ شامل قرآن‌کریم، سنت، اجماع، عرف، شرع من قبلنا و مذهب صحابی

دلایل عقلی شامل قیاس، مصالح مرسله، استحسان، استصحاب، سد ذرایع.

•دلایل مستقل و تابع:

این نوع دلایل یا به ذات خود اصل مستقل شرعی است مانند قرآن‌کریم، سنت، اجماع و آن‌چه به متعلق به آن است مانند اسحسان، عرف و مذهب صحابی،

و یا اینکه به ذات خود مستقل نیست مانند قیاس.

• مراتب دین اسلام:

دین اسلام سه مرتبه دارد که عبارت است از اسلام، ایمان و احسان

اسلام عبارت از اعمال آشکارا است که انجام‌ دادن چنین اعمال توسط اعضای بدن صورت می‌گیرد.

ایمان که شامل اعمال باطنی است و جای وی قلب می‌باشد

و احسان که بلندترین مرتبه دین است و در حدیث ذیل مرتبه‌های دین تذکر داده شده چنانچه ابو هریره از رسول الله ﷺ روایت ‌می‌کند که (كانَ النبيُ ﷺ بَارِزًا يَوْمًا لِلنَّاسِ، فأتَاهُ جِبْرِيلُ فَقالَ: ما الإيمَانُ؟ قالَ: الإيمَانُ أنْ تُؤْمِنَ باللَّهِ ومَلَائِكَتِهِ، وكُتُبِهِ، وبِلِقَائِهِ، ورُسُلِهِ وتُؤْمِنَ بالبَعْثِ. قالَ: ما الإسْلَامُ؟ قالَ: الإسْلَامُ: أنْ تَعْبُدَ اللَّهَ، ولَا تُشْرِكَ به شيئًا، وتُقِيمَ الصَّلَاةَ، وتُؤَدِّيَ الزَّكَاةَ المَفْرُوضَةَ، وتَصُومَ رَمَضَانَ. قالَ: ما الإحْسَانُ؟ قالَ: أنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأنَّكَ تَرَاهُ، فإنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فإنَّه يَرَاكَ).

ترجمه: جبریل نزد پیامبر ﷺ آمد و از پیامبر ﷺ پرسید: ایمان‌چیست؟ رسول الله ﷺ گفت: ایمان اینکه به الله، ملایکه، کتاب‌ها، پیامبران، روز رستاخیز و به دیدار الله متعال باور و ایمان داشته باشی. بعد پرسید اسلام چیست؟ فرمود: اسلام اینکه الله متعال را عبادت نموده به او شریک نیاوری، نماز را برپا بداری، زکات دهی و روزه بگیری.

در آخر پرسید احسان چیست؟ وی فرمود: احسان اینکه الله متعال را طوری عبادت نمایی گویا او را می‌بینی، پس اگر اورا دیده نمی‌توانی او ذات ربانی ترا می‌بیند.

اکنون اندک در مورد این مراتب سه‌گانه معلومات می‌دهیم:

اسلام:

البته به شکلی تفصیلی در قسمت خود تعریف اسلام ذکر گردید که از ذکر بار دوم صرف نظر شود بهتر خواهد بود.

ایمان:

عبارت است از اقرار بر زبان و تصدیق و باور به قلب و عمل اعضای بدن می‌باشد و ایمان اصل واساس آن باور به الله متعال است که صرف ایمان، باور و تصدیق به خداوند وکلمه شهادت ایمان مسلمان را تحقق می‌بخشد، پس هر که به الله متعال ایمان و باور داشت، به باقی ارکان ۶گانه‌ای ایمان نیز باور دارد.

احسان:

انجام دادن کار به بهترین شکل و همراه با اخلاص نیت بوده باشد و احسان بلندترین مرتبه دین است که میان اسلام و ایمان جمع می‌کند که توسط آن کار‌های قلبی و عملی زیبا می‌گردد‌، چنانچه او تعالی می‌فرماید: “إِنَّ اللَّـهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوا وَالَّذينَ هُم مُحسِنونَ” همانا الله با کسانی است که تقوا پیشه کردند، و کسانی‌که نیکو‌کارانند. [١٢٨ نحل]

و احسان دو مقام را دارا می‌باشد:

یکی اینکه: الله را قسمی عبادت کن که گویا او را می‌بینی و دوم اینکه: اگر تو اورا نمی‌بینی، او تعالی ترا می‌بیند و احسان احساس موجودیت الله متعال، رقابت و رعایت او تعالی و باور به رؤیت و دیدن الله را برای بندگان ارزانی می‌بخشد

، چنانچه می‌فرماید: (وَتَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ* الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ* وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ* إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ). و بر الله پیروزمند مهربان توکل کن، (همان) کسی‌که تو را به هنگامی‌که (برای عبادت) بر می‌خیزی می‌بیند، و (نیز) حرکت (و نشست و بر خاست) تو را میان سجده‌کنندگان (می‌بیند). همانا او شنوای داناست. پس احسان تکمیل کننده مراتب دین است که درین مرتبه احسان تمام اعمال ظاهری و باطنی داخل و شامل است و این مقام اخلاص است، زیرا که خداوند به تمام‌ حالات بندگان( آشکار و پنهان) آگاه است.

خوانندگان گرامی موضوع از اول تا پایان خدمت شما ارائه گردید که به طور نسبتا فشرده‌تر اسلام به معرفی گرفته شد که اسلام یعنی چی و بعدش در مورد مصادر آن به قسم تفصیلی بحث شد که اسلام چی‌ و چند نوع مصادر دارد که هر یک آن بیان شد، موضوع اخیر در رابطه به مراتب و یا مرتبه های اسلام گفته شد که امید است مورد فهم شما عزیزان قرار گرفته باشد و در پایان از الله متعال توفیق مزید خواهانیم تا همه ازین نعمت بزرگِ که اسلام است بهره نیک ببریم. آمین

◇منابع:

۱-اسلام آنلاین

۲-موضوع

۳-سطور