محکم و متشابه

بسم الله الرحمن الرحیم 

محکم و متشابه 

در باره ی محکم و متشابه الله متعال در قرآن کریم می فرماید: 

{هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ} (آل عمران:7) 

{كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٌ} (ٍهود ۱).

دو لفظ محکم و متشابه متضاد و مقابل همدیگرند، که هنگام ذکر یکی از آنها، دیگری هم در ذهن تداعی می شود. این دو لفظ بر دو بحث اساسی در علوم قرآنی دلالت دارند. علمای اسلام در این باره سخنان بسیار گفته، و نظریات شان در باره تعریف و حقیقت این دو متفاوت است. محکم و متشابه دو بحث مهم در علم اصول فقه و علم کلام به شمار می آیند.

کلمه (محکم) از نظر لغوی از: ( حَکَمَ، یَحکُمُ ) گرفته شده، مانند: حکمت الدابّة و أحکمتها بمعنای: أحكمت وثاقها ( آن حیوان را بستم، ریسمانش را بستم و او را از تکان و فرار منع نمودم) إحکام در کلام بمعنای: راست بودن و تشخیص دادن راست از دروغ می باشد.

اما (متشابه) از لحاظ لغت: از کلمه شبه و تشابه گرفته‌ شده، مثلا می گوییم: فلان یشبه فلاناً: (فلان شبیه فلان است) یعنی مانند اوست و دارای صفاتی است که در وجود شخص دیگر وجود دارد. بنابر این تشابه کلام یعنی مانند هم بودن و تناسب آن به گونه که بعضی از آن بعضی دیگر را تصدیق و تأیید نماید.

محکم در اصطلاح مورد اختلاف علما قرار گرفته: 

۱. اشیای حلال و حرام که واضح بیان شده.

۲. آن آیات است که علما تاویل آنرا بدانند.

۳. آنکه معنایش واضح و آشکار بوده و نیاز به وضاحت ندارد.

۴. آنکه جز یک تاویل، قابلیت تاویل دیگری را ندارد.

۵. محکم عبارت امر، نهی، وعد، وعید، حلال و حرام است.

متشابه در اصطلاح علما: 

۱. عبارت از آیاتی است که علم آن خاص نزد الله متعال باشد و علما آنرا ندانند.

۲. حروف مقطعات (حروف هجاء) است که در ابتدای برخی از سوره های قرآن کریم ذکر شده است.

بعضی علما می گویند که محکم همان آیات ناسخ، و متشابه همان آیات منسوخ است.

و بعضی می گویند که محکم آن است که دلایل آن واضح و روشن باشد، مانند دلایل وحدانیت و قدرت الله متعال. و متشابه آن است که بخاطر فهمیدن آن نیاز به تدبر و تفکر باشد.

انواع متشابه:

آیات متشابه که در قرآن کریم ذکر شده دو نوع می باشد: 

۱. حقیقی: که دانستن آن برای انسان ناممکن است، مانند شناخت حقیقت صفات الله متعال، گرچه ما معانی صفات را می دانیم، اما حقیقت و کیفیت آن از ما پنهان است، چنانچه الله متعال می فرماید: (می داند آنچه پیش روی آدمیان است و آنچه پس پشت ایشان است و آدمیان خدا را از روی دانش در نگیرند)” طه ۱۱۰”، و همچنان می فرماید: (اورا چشم ها درنمی یابند و او چشم ها را در می یابد و او مهربان آگاه است) ” انعام ۱۰۳”.

از این لحاظ است که وقتی از امام مالک رحمه الله در مورد آیت ( الرحمن على العرش استوى)” طه ۵” پرسیده شد که چگونه استوی کرده، گفت: استوا معلوم، کیفیت و چگونگی آن مجهول، ایمان بر آن واجب، و سوال از آن بدعت محسوب می شود.

پس از سخن امام مالک رحمه الله معلوم می شود که کیفیت استوا معلوم نیست، اما معنایش علو و بلندی است.

۲. نسبی: آنست که بر بعضی مردم مشتبه می باشد و بر بعضی نه، یعنی به راسخین در علم آشکار، اما به عام ‌مردم پنهان می باشد.

مانند (و هر که مسلمانی را به قصد بِكُشَد، پس جزای او دوزخ است، جاوید باشد آنجا و بر او خدا خشم گرفته است و اورا لعنت کرد و برای او عذابی بزرگ آماده ساخته است) ” نساء٩٣” از این آیت گروه بنام -وعیدیه- مفهوم اشتباه گرفته اند و می گویند: مسلمانیکه مسلمانی دیگر را از روی قصد می کشد، قاتلش همیشه در جهنم می باشد، و از آیات که در مورد مشیئة الله متعال در مورد گناهکاران غیر مشرک است اعراض میکنند و آنرا اعتبار نمیدهند.

* معنی و مفهوم اینکه همه قرآن محکم، و همه آن متشابه است: 

قرآن همه آن محکم است، به این معنی که قرآن همه آن متقن (بی نهایت خوب و عالی است) در روش بیان، بلاغت، احکام و خلاصه در تمام چیزها، به هر اندازه که در آیات تدبر و تفکر صورت گیرد، نهایت اعجاز آن اشکار می شود. قرآن شفا، روشنایی و هدایت کامل، عاری از هر عیب و نقص است، پس قرآن (کتابی است که آیات او استوار کرده شد باز واضح کرده شده، از نزد خدای درست کار آگاه آمده است)”۱”.

قرآن همه آن متشابه است، به این معنی که بعضی آن تصدیق کننده بعضی دیگرش است، در آن هیچ نوع تناقض و تعارض وجود ندارد.

قرآن متشابه است در کامل بودن و در بلندی مرتبه اش، پس ممکن نیست که در آن نقص و عیب وجود داشته باشد.

مثال این متشابه: برخی آیات وجود دارد که چند سوره به یک شکل ذکر شده، و برخی سوره های وجود دارد که موضوعات آنها متشابه است، اینها همه اش مشابه همدیگرند، اما اگر اندک در آن تفکر صورت بگیرد اختلاف آنها اشکار خواهد شد، هر آیت و هر سوره سیاق، دلالت و مفهوم خودرا دارد، و هیچ یکی از آیات مفهوم آیت شبیه خودرا نمی دهد، هر کدام آن بخاطر حکمت های جداگانه ذکر شده؛ یعنی در شکل مثل همدیگرند اما به اندک تفکر اختلاف شان ظاهر میگردد.

* معنی و مفهوم اینکه برخی آیات قرآن کریم محکم، و برخی دیگر آن متشابه است: 

الله متعال می فرماید: (او آنست که بر تو کتاب را فرود آورد که بعضی از آن آیه ها واضح است، آنها اصل کتاب است و برخی دیگر محتمل معانی با هم مشتبه اند) ” آل عمران ۷”. محکمات به این معنی که آیات منسوخ نبوده، یا اینکه آیاتی است واضح و آشکار، احتمال چند تاویل را نداشته فقط یک تاویل داشته، مانند این فرموده الله متعال ( و معبود شما خدا یگانه است هیچ معبود بر حقی جز او نیست، بخشاینده مهربان است) “بقره۱۶۳”، این آیت و مانند آن فقط یک معنا دارد و بس.

مثال این محکم در آیت های احکام ( پس هر که نیابد پس روزه داشتن سه روز در وقت حج لازم است و هفت روز وقتیکه باز گردید از سفر، این ده روز کامل است این حکم به کسی است که خانواده وی باشنده‌ مسجد حرام نباشد) “بقره ۱۹۶” ، این آیت محکم است و فقط یک معنا دارد، هر که آنرا بخواند، اگر اندک تفسیر یا زبان عربی را بداند معنای این آیت را بخوبی خواهد دانست.

از بزرگترین آیات محکم که در قرآن ذکر شده آیات است که در مورد توحید و صفات الله متعال آمده، مانند سوره اخلاص و صفات پروردگار( علیم، حکیم، مهیمن) تمام اینها محکم است واضح و آشکار.

موضوع اسما و صفات و شناخت الله متعال از واضح ترین و اشکار ترین مسایل در قرآن کریم است، و همچنان مسائل متعلق به اصول ایمان.

پس معنای (که بعضی از آن آیه ها واضح است آنها اصل کتاب است) این می شود که: آیات محکم اصل و اساس بوده که به آنها رجوع می شود، یعنی آیات متشابه نیز به ایات محکم برگردانده می شود.

(برخی دیگر که امکان چندین معنا را دارد، با هم مشتبه اند) به این معنی که برخی آیات دیگری وجود دارد که احتمال چند معنی را داشته و مردم از آن ها معانی مختلف می گیرد، پس لازم است که به متشابه ایمان داشته باشیم و آن عده آیات که به ما مشتبه می شود، به محکم برگردانیم.

پس اگر بگوییم که محکم ناسخ است و متشابه منسوخ، ما به ناسخ عمل کرده و در مورد منسوخ این گونه باور داریم که آیات منسوخه سخن الله متعال بوده و آنرا بالای محمد -صلی الله علیه و سلم- نازل کرده، مگر دوباره آنرا نسخ کرد،

چنانچه الله متعال می فرماید: (هر چه نسخ می کنیم از آیه ای، یا فراموش می گردانیم آنرا، بهتر از آن می آوریم، یا مانند آن) ” البقرة ۱۰۶” پس الله متعال آنچه را می خواهد نسخ میکند و آنچه را می خواهد محکم می دارد‌.

* حکمت وجود محکم و متشابه در قرآن کریم: 

۱. عرب از مقام والایی در بلاغت و فصاحت برخوردار بوده و این کار باعث افتخار آنها می شد، به همین اساس الله متعال قرآن بسیار بلیغ و بدیع را نازل کرده که از تمام انواع بلاغت برخوردار بوده تا عرب را عاجز قرار دهد.

۲. حکمت دیگر آن این است که الله متعال به بندگان خود این هشدار را می دهد که در هنگام رسیدن به ایات متشابه، توقف نموده، برای تأویل آنها بر وجوهی که در معنای تأویل نمی گنجند، زیاده روی نکنند، و کار را به خداوند بسپارند.

۳. الله متعال برخی آیات را متشابه نازل کرد تا اهل علم و علما را مشغول به بازگرداندن آیات متشابه به آیات محکم نموده و در مورد آن تفکر نمایند.و وقت خودرا بخرچ دهند تا اجر بیشتر را نصیب شوند. اگر همه قرآن محکم می بود، عالم و جاهل مساوی می بودند.

خلاصه بحث این است که متشابه و محکم از نگاه لغت تضاد ندارند، و از نگاه اصطلاح محکم آنست که معنای آن واضح و آشکار باشد، و متشابه آنست که معنای آن اشکار نباشد.

مراجع و منابع بحث: 

١- بحث ها و مقاله های  د. عبد الجليل الغندوري.

٢- موقع اسلام ويب.

٣- کتاب علوم القرآن تأليف د. عبدالله محمود الشحاته.

٤- موسوعه القرآن الكريم.

٥- أصول علم التفسير تالیف محمد صالح العثيمين