زبان

الحمد لله الذي ابتلى عباده المؤمنين بما أنزل عليهم ليكونوا من المتقين، والصلاة والسلام على إمام المتقين من الأولين والآخرين، صاحب المقام المحمود، والدرجة العالية الرفيعة، الذي يرغب إليه الأولون والآخرين، ليقوم في يوم الدين بالشفاعة العظمى والمقام المحمود الذي لا يقوم به غيره، والصلاة والسلام على الصحابة الأتقياء النجباء، الذين أقاموا دينهم على التقوى، فأصبحوا أئمة الهدى، ومصابيح الدجى، وعلى من سلك سبيلهم، واهتدى بهداهم إلى يوم الدين،  اما بعد…..

زبان از جوارح بسیار ارزشمند و مفید است، که فرد می تواند با سخنان عالمانه و مقالات حکیمانه، جامعه را با کمال بسازد و از فرهنگ و دانش برخوردار نماید زبان می تواند با مواعظ حسنه و اندرزهای مشفقانه مر‌دم را تربیت کند و به راه سعادت و رستگاری رهنمون سازد؛ همچنان زبان از جوارح بسیار خطرناک و مضر نیز هست و آفتش از آفت سایر اعضا و جوارح بیشتر است. زبان گویا نعمت بزرگی است که آفریدگار حکیم به بشر عطا فرموده است، سرمایه گران قدری که مایه پیشرفت علم و گسترش دانش در جهان است و می تواند انسان را در شئون مختلف به تکامل سوق دهد .

زبان در قرآن:

• الله متعال فرموده: أَلَمۡ نَجۡعَل لَّهُۥ عَيۡنَيۡنِ(۸) وَلِسَانٗا وَشَفَتَيۡنِ(۹) . آیا برای انسان دوچشم قرار ندادیم؟ و یک زبان و دو لب . ( سورة بلد ) خداوند متعال در این آیات به مهمترین نعمتهایی که به انسان عطا فرموده اشاره می نماید، تا او را وادار به تفکر در خالق این نعمتها نماید، و با تحریک حس شکرگزاری در درون جانش او را به سوی معرفت خالق سوق دهد.

• و همچنین فرموده ﴿ما يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إلّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ﴾ . ترجمه : هیچ سخنی را انسان تلفظ نمی کند، مگر اینکه نزد آن فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت است.( ق، آیه 18) خداوند متعال در این آیه روی خصوص الفاظ و سخنان تکیه می کند و این به دلیل اهمیت فوق العاده و نقش مؤثری است که گفتار در زندگی انسانها دارد، تا آنجا که گاهی یک جمله مسیر اجتماعی را به سوی خیر یا شر تغییر می دهد. بسیاری از مردم سخنان خود را جزء اعمال خویش نمی دانند و خود را در سخن گفتن آزاد می پندارند در حالیکه انسان در قبال هر حرفی که به آن تکلم میکند مسوول بوده و در قبال آن محاسبه میشود .

• قرآن به ما دستور می‌دهد تا به بهترین شکل سخن بگوییم : { وَقُل لِّعِبَادِي يَقُولُواْ ٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ…} و به بندگانم بگو: ( با یکدیگر ) سخنی بگویند که آن بهترین باشد، (۵۳)  اسراء

سخن بهتر یعنی مفید بودن از لحاظ محتوا، نوع بیان و توأم بودن با فضایل اخلاقی و روشهای انسانی .

• در جای دیگر میفرماید: … وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا (۶۳)  فرقان .

 و هنگامی‌که جاهلان آن‌ها را مخاطب قرار دهند (و سخنان نابخردانه و ناسزا گویند) به آن‌ها سلام گویند (و از آن‌ها روی می‌گردانند).

• يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَقُولُواْ قَوۡلٗا سَدِيدٗا . ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! از الله بترسید، و سخن درست (و حق) بگویید. (۷۰)  احزاب

 زبان در احادیث نبوی:

• از سهل بن سعد رضی الله عنهما روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مَنْ يَضْمَنْ لِي مَا بَيْنَ لَحْيَيْهِ وَمَا بَيْنَ رِجْلَيْهِ أَضْمَنْ لَهُ الجَنَّةَ»: «هرکس برايم ضمانت کند که پاره گوشت ميان دو فَک و پاره گوشت ميان دو پايش را حفظ نمايد، من نيز بهشت را برای او ضمانت می کنم». [صحیح است] [به روایت بخاری]

• از عبدالله بن عمرو و جابر بن عبدالله رضی الله عنهم روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِهِ ويَدِه، والْمُهَاجِرُ مَنْ هَجَرَ ما نَهَى اللَّه عَنْهُ»: «مسلمان كسی است كه ساير مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند. و مهاجر كسی است كه از آنچه الله منع كرده، دوری نمايد». و از ابوموسی رضی الله عنه روایت است که می گوید: گفتم: یا رسول الله، چه مسلمانی برتر است؟ فرمود: «مَنْ سَلِمَ المُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَيَدِهِ»: «کسی که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند». [صحیح است] [متفق علیه]

• از عقبة بن عامر رضی الله عنه روایت است که می گويد: عرض کردم: ای رسول خدا، نجات در چيست؟ فرمود: «أَمْسِكْ عَلَيْكَ لِسَانَكَ، وَلْيَسَعْكَ بَيْتُكَ، وابْكِ عَلَى خَطِيئَتِكَ»: «زبانت را حفظ کن و خلوت و عبادت خانه ات را بر خود لازم بگير و بر گناهانت گريه کن». [صحیح است] [به روایت ترمذی] . عقبة رضی الله عنه از رسول الله صلی الله علیه وسلم در مورد چیزی می پرسد که او را در آخرت نجات می دهد؛ و این هدف هر مسلمانی است که متوجه آخرت خود می باشد. رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید: «أَمْسِكْ عَلَيْكَ لِسَانَكَ»؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم به وی توصیه می کند زبانش را حفظ کند؛ چون خطر و ضرر و زیان آزاد گذاشتن آن بسیار و بزرگ است. بنابراین هر مسلمانی باید زبانش را حفظ کند؛ و سکوت را ترجیح دهد مگر در مواردی که برای آخرت وی مفید باشد.

• جالب اینکه در حدیث دیگری از ابوسعید خدری رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «إِذَا أصْبَحَ ابْنُ آدَمَ، فَإنَّ الأعْضَاءَ كُلَّهَا تُكَفِّرُ اللِّسانَ، تَقُولُ: اتَّقِ اللهَ فِينَا، فَإنَّما نَحنُ بِكَ؛ فَإنِ اسْتَقَمْتَ اسْتَقَمْنَا، وإنِ اعْوَجَجْتَ اعْوَجَجْنَا»: «هر روز صبح اندام انسان به زبان او خواهش و التماس می کنند و می گويند: درباره ی ما از الله پروا کن که پاداش و کيفر ما به تو بستگی دارد؛ اگر تو راست باشی، ما نيز راست هستيم و اگر تو کجی کنی، ما هم دچار کجی می شويم». [صحیح است] [به روایت ترمذی]

اصلاح زبان به اصلاح قلب بستگی دارد ، بنابرین اصلاح زبان و قلب فاسد کار آسانی نیست!!

آیا میشود که سایه مستقیم باشد و عود کج ؟؟

زبان مفسر قلب است و زبان جز آنچه که قلب حکم می کند ، نمی گوید، گفتار در قلب است ، اما او زبان را به عنوان راهنما روی قلب قرار داده.

 ابن معتز سخنی بسیار شگفت انگیز گفته: “حکمت درختی است که در قلب رشد می کند و بر زبان میوه می دهد.”

خوبی زبانها در توانایی صحبت کردن زیاد و بیان زیبا نیست زیرا ممکن است این در دسترس کسانی باشد که دارای قلب فاسد و نیت بد باشند.

و اینک پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از متکلفان در سخن اعلام تنفر کرده و صاحبان آنها را توبیخ کرده و فرموده : إِنَّ أَبغَضَكُم إِليَّ وَأَبْعَدَكُم مِنِّي يومَ الْقِيامةِ، الثَّرْثَارُونَ والمُتَشَدِّقُونَ وَالمُتَفَيْهِقُونَ»: « مبغوض ترين شما نزد من و دورترين شما از من در قيامت، افرادِ پُرحرف (ورّاج) و لاف زنی هستند که با دهانِ پُر و ژستِ افراد سخنور سخن می گويند و نيز مُتَفَيهقان». گفتند: ای رسول خدا، افراد پُرحرف و لاف زن را می شناسيم؛ اما مُتَفَيهقان چه کسانی هستند؟ فرمود: «المُتَكَبِّروُنَ»: «متکبران». [صحیح است] [به روایت ترمذی]

صحت زبان در چیست ؟؟

در بیان کردن آنچه مناسب است و سکوت در مورد آنچه مناسب نیست .

زبان بیشترین خطر را برای انسان دارد؛ اگر راست و درست باشد، سایر اعضا و اعمال راست و درست و نیک خواهند بود؛ و اگر زبان کج و منحرف شد، سایر اعضا و اعمال کج و فاسد خواهند شد. از انس رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «لَا يَسْتَقِيمُ إِيمَانُ عَبْدٍ حَتَّى يَسْتَقِيمَ قَلْبُهُ، وَلَا يَسْتَقِيمُ قَلْبُهُ حَتَّى يَسْتَقِيمَ لِسَانُهُ»: «ايمان بنده درست نمی شود تا زمانی که قلب او درست شود و قلبش درست نمی شود تا زمانی که زبانش درست شود». در این زمینه احادیث زیادی وارد شده که در مورد خطر زبان هشدار می دهند؛ زبان یا سعادت صاحبش را به همراه دارد و یا نقمتی برای او می باشد؛ اگر انسان آن را در اطاعت از الله به کار گیرد، سعادت دنیا و آخرتش را تضمین کرده است و اگر آن را در مواردی آزاد و رها بگذارد که رضایت الله را به دنبال ندارد، در دنیا و آخرت چیزی جز حسرت و افسوس برای او نخواهد بود.

زبان مانند یک اسب وحشی است اگر بدانید چگونه او را رام و کنترل کنید ، شما را به هدف می رساند و از ان بهره مند میشوید ، اما اگر از روش کنترل او آگاهی نداشته باشید و او را بگذارید هر طرف که خواست برود به خود و شما زیان می‌رساند ،و شما را در تاوانی قرار می‌دهد.

از معاذ بن جبل رضی الله عنه روایت است که می گويد: عرض کردم: ای رسول خدا، مرا از عملی خبر بده که وارد بهشتم سازد و از آتش دوزخ دور کند. فرمود: «درباره ی امر بزرگی پرسيدی؛ هرچند برای کسی که الله متعال بر او آسان بگرداند، سهل است: اينکه الله را عبادت کنی و هيچ چيز و هيچکس را شريکش نگردانی و نماز بگزاری، زکات بدهی، ماه رمضان را روزه بگيری و حج بيت الله را به جای آوری»؛ سپس فرمود: «آيا تو را به سوی دروازه های خير و نيکی رهنمون شوم؟ روزه سپری (در برابر آتش دوزخ) می باشد و صدقه آتش گناهان را خاموش می کند، چنانکه آب آتش را فرو می نشاند. و نماز خواندن شخص در دل شب (نيز جزو دروازه های خير و نيکی است)». سپس اين آيات را تلاوت کرد: «تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ، فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»: «[در دل شب] از بسترها برمی خیزند و پروردگارشان را با بیم و امید [به نیایش] می خوانند و از آنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند. هیچکس نمی داند به [پاس] آنچه [این مؤمنان در دنیا] انجام می دهند، چه [بسیار مایه ی] روشنی چشم ها برای شان نهفته است». سپس فرمود: «آيا تو را از اساس دين و ستون و بالاترين بخش آن آگاه کنم؟» عرض کردم: بله، ای رسول خدا؛ فرمود: «اساس دين، اسلام (= شهادتين) است و ستونش نماز؛ و بالاترين بخشِ آن جهاد می باشد». سپس افزود: «آيا تو را از پايه و زيرساختِ همه ی اين امور آگاه سازم؟» گفتم: بله، ای رسول خدا؛ رسول الله صلى الله عليه وسلم زبانش را گرفت و فرمود: «مواظبِ اين باش». پرسيدم: ای رسول خدا، مگر ما به خاطر سخنانی که می گوييم، بازخواست می شويم؟ فرمود: «مادرت به عزایت بنشيند! مگر مردم را چيزی جز سخنان شان با چهره در دوزخ واژگون می کند؟». [صحیح است] [به روایت ابن ماجه

به همین دلیل است که ابوبکر صدیق رضی الله عنه  زبان خود را گرفت و گفت: (هذا الذي أوردني الموارد ).

و اگر این شکایت ابوبکر صدیق رضی الله عنه از زبان خودش باشد، پس ما چه بگوییم؟؟ در حالی که در میان ما و آنها فرق بزرگی وجود دارد !!

زبان ما چی کشت و چی دَرو میکند؟

و چی را آباد و چی را نابود می‌سازد؟!

به یاد داشته باشید که خوبی زبان  از خوبی قلب است، و اگر بتوانیم قلب و زبان را اصلاح کنیم ، می توانیم هر فسادی دیگری را اصلاح کنیم.

آفت های زبان:

از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که می گوید: از رسول الله صلی اله علیه وسلم شنیده که فرمود: «إنَّ العَبْدَ لَيَتَكَلَّمُ بالكَلِمَةِ مَا يَتَبَيَّنُ فِيهَا يَزِلُّ بِهَا إِلَى النَّارِ أبْعَدَ مِمَّا بَيْنَ المَشْرِقِ والمَغْرِبِ»: «بنده با بی فکری و بی توجه به اينکه سخنش درست است يا خير، سخنی بر زبان می آورد که به موجب آن از مسافتی بيش از فاصله ی ميان مشرق و مغرب در آتش دوزخ می افتد». [صحیح است] [متفق علیه]

بنابرین فرد مسلمان در مورد آنچه میخواهد بگوید باید تامل کند و بیندیشد و خیر و شر بودن ان را بررسی کند مبادا در گناهان واقع شود که از زبان سر می‌زند .

گناهان که از زبان سر می‌زند عبارتند از:

1. دروغ‌

2. غیبت.

3. سخن‌چینی.

4. نفاق در سخن (ذواللسانین بودن).

5. مدح بیجا.

6. دشنام دادن.

7. غنا و اشعار نادرست.

8. افراط در مزاح .

9. سخریه و استهزاء.

10. افشاء اسرار دیگران.

11. وعده خلافی.

12. لعن گفتن.

13. خصومت و نزاع.

14. جدال و مراء.

15. پرحرفی.

16. گفتگو در اموری که به انسان مربوط نیست‌.

17.  تصنع و تکلّف در سخن.

18. تهمت زدن.

19. شهادت باطل‌

20. اشاعه فحشا و نشر شایعات بی‌اساس.

21.  خودستائی.

22.  اصرار بیجا.

23. خشونت در سخن.

24. ایذاء با زبان.

25. مذمت از کسی که مستحق ذم نیست.

26. کفران نعمت به وسیله زبان.

27. تبلیغ باطل.

منابع:

1. قرآن کریم.

2. احادیث نبوی.

3. کتاب شعاع من المحراب، تالیف سلیمان بن حمد العودة.

4. دراسات و توجیهات اسلامیه ، تالیف احمد سحنون.