حفظ قرآن كريم

الحمدلله والصلاة والسلام علی سیدنا محمد صلی الله علیه وسلم.

راست‌ترین سخن، رساترین پند و زیباترین حکایت، قرآن‌کریم است.

خوشبختی در این دنیا یک فرمول دارد و آن هم عمل به دستورات قرآن است وقتی‌که وجودت را به قرآن می‌سپاری و تمام زندگی‌ات را بر مبنای آن بنا می‌کنی، در واقع تو طبق دستورات خداوند به پیش می‌روی، خداوندی که تمام این جهان را آفرید. وقتی‌که از خالق چیزی برای استفاده از محصول‌اش کمک می‌گیری، بهتر می‌توانی از محصول استفاده بکنی و زمانی‌که از خالق تمام جهان برای زندگی در دنیا کمک می‌گیری، بهتر می‌توانی زندگی‌ات را بسازی و به آن شکل دهی.

بلی وقتی خود این کتاب مقدس و با ارزش زیبایی‌ها و فواید دارد پس کسی‌که حامل و حافظ آن شود چی چیز‌هایی را در می خواهد داشت

خوانندگان گرامی اینک موضوع ما هم گرد حفظ و حافظ قرآن مجید می‌چرخد که‌ خدمت شما ارائه می‌گردد.

• اهمیت حفظ قرآن کریم:

خود الله متعال به حفظ و نگهداری قرآن کریم از هر نوع تحریف و تبدیل وعده سپرده چنانچه می‌فرماید: “إِنّا نَحنُ نَزَّلنَا الذِّكرَ وَإِنّا لَهُ لَحافِظونَ”

ترجمه: هر آئینه ما قرآن را نازل کردیم و هرآئینه ما محافظ آن می‌باشیم.

تلاوت و حفظ آنرا برای امت مسلمة آسان گردانید.

اگر اهمیت آن به شکل شماره‌وار بیان‌ گردد بهتر خواهد بود:

۱: پیروی از سنت رسول گرامیﷺ و ثابت است که پیامبر اسلام قرآن را حفظ می‌کرد و هر سال تمام آنرا به حضرت جبریل علیه السلام عرضه کرده و با صحابه گردان می‌نمود که به همین منظور حفظ قرآن کریم از پیروی رسول الله شمرده می‌شود.

۲: دوری از عذاب جهنم: حفظ قرآن کریم در سینه سبب نجات از عذاب جهنم می‌شود چنانچه از عصمت بن مالک خطمی روایت است که رسول الله می‌‌فرماید: “لو جُمِعَ القرآنُ في إِهابٍ، ما أحرقه اللهُ بالنَّارِ”.

ترجمه: اگر قرآن کریم در پوست حیوان( پوستی‌که دباغی نشده باشد)جمع آوری شود، الله متعال او را در آتش نمی‌سوزاند.

۳: برنده شده به تاج عزت: اهمیت حفظ قرآن تنها به زندگی دنیا محدود و مربوط نشده بلکه بعد از مردن و هنگام دیدار پرودگار خویش این فضیلت عمل بزرگ را نصیب می‌شود. پس ثابت است که منزلت و مرتبه حافظ قرآن کریم در جنت تا آخرین آیتی‌که در دنیا تلاوت کرده است‌ می‌باشد و تاج و زیور کرامت و عزت را می‌پوشد، چنانچه از ابو هریره-رضی الله عنه- روایت است که رسول خداﷺ می‌فرماید: “يجيءُ القرآنُ يومَ القيامَةِ، فيقولُ: يا ربِّ حلِّهِ، فيُلْبَسُ تاجَ الكرامَةِ، ثُمَّ يقولُ: يا ربِّ زدْهُ، فيُلْبَسُ حُلَّةَ الكرامَةِ، ثُمَّ يقولُ: يا ربِّ ارضَ عنْهُ، فيَرْضَى عنه، فيقولُ: اقرأْ، وارْقَ، ويزادُ بكُلِّ آيةٍ حسنَةً”.

ترجمه: روز قیامت قرآن کریم آورده می‌شود، پس می‌گوید: پروردگارا او را آراسته بساز، او را تاج کرامت می‌پوشاند، دوباره می‌گوید: پرودگارا بیشترش بساز، پس او را زیور کرامت(تاج طلا) می‌پوشاند، باز‌هم می‌گوید: پروردگارا از وی راضی شو، پس الله متعال از وی راضی می‌شود، و می‌گوید: بخوان و بالا برو و به هر آیت، نیکی و حسنه به وی داده می‌شود.

۴: طلب علم: حفظ قرآن‌ کریم اهمیت بس بزرگ و مرحله اساسی در طلب علم شرعی محسوب می‌شود؛ بنا برین دلایل و احکام‌ شرعی از آیات قرآن کریم بدست می‌آید؛ به همین دلیل علمای شریعت حفظ قرآن را هنگام طفولیت آغاز می‌کردند و قبل از رسیدن به سن بلوغ تمام آنرا حفظ‌ می‌نمودند و سپس در طلب علوم شرعی می‌پرداختند، قسمی‌که امام نووی در کتاب (مقدمة المجموع شرح المهذب) خود می‌گوید حفظ قرآن کریم‌ مهمترین علوم است که علمای سلف و پیشین قبل از فرا گرفتن فقه و حدیث به حفظ قرآن رو می‌آوردند و همچنان شیخ اسلام‌ ابن تیمیة حفظ آنرا بر تمام علوم‌ مقدم شمرده است.

۵: مکانت بخشیدن امت اسلام: امت اسلامی باید طریقه رسول الله و صحابه کرام‌ را دنبال کنند و حفظ قرآن، درک معانی و عمل به آن از ارشاد و رهنمایی رسول الله بوده که امت اسلامی را به منظور درک اهمیت قرآن کریم، وادار به تجدید ایمان شان می‌نمود، چنانچه الله متعال می‌فرماید: “وَلَو أَنَّ أَهلَ القُرى آمَنوا وَاتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالأَرضِ وَلـكِن كَذَّبوا فَأَخَذناهُم بِما كانوا يَكسِبونَ”

ترجمه: و چنانچه مردم شهر و دیارها همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما درهای برکاتی از آسمان و زمین را بر روی آنها می‌گشودیم و لیکن (چون آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشت‌شان رسانیدیم. (سوره اعراف آیت:۹۶)

۶: روشنی عقل‌ها: پس حفظ قرآن کریم و چنگ زدن به آن و آنرا منحیث رهبر و دلیل قبول کردن به سوی هدایت و حق، یقین را پخته می‌سازد.

۷: رسیدن به هدایت در دنیا و فلاح و کامیابی به آن در آخرت: حفظ قرآن کریم و چنگ زدن و عمل نمودن به قوانین آن سبب آرامش و دوری از اضطراب و پریشانی‌های دنیا می‌گردد، نظر به‌ چنین قول الهی: “وَعَدَ اللَّـهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا”

ترجمه: خدا به کسانی از شما بندگان که به خدا ایمان آرند و نیکوکار گردند وعده فرمود که در زمین خلافت‌شان دهد چنانکه امم صالح پیمبران سلف را جانشین پیشینیان آنها نمود، و دین پسندیده آنان را (که اسلام واقعی است بر همه ادیان) تمکین و تسلط عطا کند و به همه آنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنی کامل دهد که مرا به یگانگی، بی هیچ شائبه، شرک و ریا پرستش کنند.(سوره نور، آیت ۵۵)

– فواید دیگر از حفظ قرآن کریم: نزدیکی الله متعال، کسب رضایت وی، حصول جنت، مسلح شدن به آیات قرآنی در مقابله با شیطان، تسلط داشتن بر خواهشات نفسانی، یادگیری زبان عربی فصیح و واضح، حفظ و نگهداری قرآن کریم از تحریف و ضایع شدن، سهولت و آسانی تلاوت آن در هر زمان و هر مکان مانند خواندن آن هنگام وظیفه و کار‌های دنیوی، حافظ قرآن را با این طریقه از خواندن آن باز نمی‌دارد بر‌عکس کسانی‌که می‌خواهند قرآن را از بَر(روی) بخوانند.

• آداب حافظ قرآن‌کریم:

آدابی‌که حافظ قرآن‌کریم به آن آراسته بوده، آنرا مراعات نموده تا باشد که از اهل قرآن محسوب شود چنین می‌باشد:

۱: اخلاص: بالای هر مسلمان لازم است تا نیت خویش را در تمام اعمال و عبادات خاص به‌ خاطر الله متعال داشته باشد قسمی‌که‌ می‌فرماید: “قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّـهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ”

ترجمه: بگو که من خود مأمورم که تنها خدا را پرستش کنم و دین را برای او خالص گردانم (و هرگز شرک نیاورم) (سوره زمر آیت:۱۳)

همین طور در حفظ قرآن‌ اخلاص داشته باشد زیرا رسالت الله متعال را به مردم می‌رساند و انتظار اجر و ثواب را در بدل حفظ از مردم نداشته باشد، خاصتا الله متعال کسی‌ را که جهت ریا و نشان دادن به مردم و شهرت دنیوی قرآن را حفظ می‌‌نماید، تعذیب می‌کند. قسمی‌که امام‌ مسلم در کتاب صحیح خود از ابوهریره روایت می‌کند که رسول الله می‌فرماید: (إنَّ أوَّلَ النَّاسِ يُقْضَى يَومَ القِيامَةِ عليه رَجُلٌ تَعَلَّمَ العِلْمَ، وعَلَّمَهُ وقَرَأَ القُرْآنَ، فَأُتِيَ به فَعَرَّفَهُ نِعَمَهُ فَعَرَفَها، قالَ: فَما عَمِلْتَ فيها؟ قالَ: تَعَلَّمْتُ العِلْمَ، وعَلَّمْتُهُ وقَرَأْتُ فِيكَ القُرْآنَ، قالَ: كَذَبْتَ، ولَكِنَّكَ تَعَلَّمْتَ العِلْمَ لِيُقالَ: عالِمٌ، وقَرَأْتَ القُرْآنَ لِيُقالَ: هو قارِئٌ).

ترجمه: اولین کسی‌که روز قیامت بالای وی فیصله صورت می‌گیرد شخصی است که علم آموخته و به دیگری آموزش داده و قرآن بخواند، پس به نعمت‌هایش آورده می‌شود و آن نعمات را شناسایی‌می‌کند، از آن‌ شخص‌ پرسیده می‌شود که از آن چی آموختی؟ می‌گوید علم آموختم و به تعلیم دادن آن پرداختم و قرآن خواندم، گفته می‌شود: دروغ می‌گویی، علم را خاطری آموختی تا ترا عالم صدا بزنند و قرآن را خاطری خواندی‌ تا ترا قاری خطاب نمایند.

۲: تقوی: کسی‌که قلب‌اش به حفظ قرآن مزین شده، در آشکار و پنهان باید به تقوی الهی آراسته باشد و به تلاوت نمودن آن‌ مقصد‌ش رضایت و نزدیکی الله‌ متعال باشد.

۳: فراموش‌ نکردن حفظ قرآن: حافظ قرآن‌ باید به شکل مداوم تلاوت نموده و به شکل دوره‌ای گردان نماید تا از یاد‌ش نرود زیرا قرآن به بسیار زودی از حافظه بیرون می‌‌شود چنانچه ابو موسی اشعری از عمر بن خطاب- رضی الله عنمها- روایت می‌کند: “تَعاهَدُوا القُرْآنَ، فَوالذي نَفْسِي بيَدِهِ لَهو أشَدُّ تَفَصِّيًا مِنَ الإبِلِ في عُقُلِها”

ترجمه: بر تلاوت قرآن محافظت كنيد، سوگند به كسى كه جان محمد در دستان اوست، (فراموش كردن) قرآن سريعتر از فرار كردن شترانى است كه پاهاي‌شان با ریسمان بسته شده است.

۴: تجوید: هنگام تلاوت، احکام تجویدی را مراعات‌ نموده و نظر به تعریف اهل علم‌، تجوید: “درست ادا نمودن حروف و شناخت وقف‌های قرآنی”. می‌باشد.

عدم سرعت هنگام تلاوت (یعنی طوری تلاوت صورت نگیرد) تا صفات حروف تغیر نماید مانند صاد، سین و طا، تا، تلفظ شود وبه‌خاطر تجوید درست باید نزد استاد مجرب تمرین شود تا قرآن‌کریم را به‌ درستی بخواند.

۵: تواضع: مهمترین اخلاق‌که حافظ قرآن به آن مزین و آراسته باشد همان تواضع در مقابل نیکان و نرم‌خویی با مسلمانان است، نباید خویشتن را نسبت به کسانی‌که از وی کمتر و یا محتاج و مریض اند بلند جلوه دهد بلکه بال‌های خویش را بر آنان پهن نموده و به نعمت الهی شکر بگوید.

۶: حضور قلب و خشوع هنگام تلاوت قرآن کریم: حافظ قرآن عظمت و بزرگی کلام الهی را هنگام تلاوت دانسته خشوع قلبی داشته باشد و از سخن نفس جلوگیری نماید، سلف صالح (مردمان نیک پیشین) را برای خویش نمونه و مثال بسازد زیرا که اگر یکی از آنها سوره‌ای تلاوت می‌نمود و حضور قلبی نمی‌داشت، تلاوت را دوباره از سر می‌گرفت.

۷: تفکر در آیات قرآن‌کریم: هدف از تلاوت قرآن عمل نمودن به آن و فکر در معانی وی است.

۸: پاکی: بر علاوه پاکی قلب و روح حافظ قرآن باید به پاکی ظاهری و یا خارجی هم پابند بوده باشد.

۹: احساس و درک عظمت قرآن و شناخت مرتبه آن: کسی‌که قرآن را حفظ می‌نماید باید عظمت آنرا درک نموده و در قلب خویش بزرگی الله متعال را احساس نماید.

۱۰: داشتن میل و رغبت قوی و صادقانه.

۱۱: ارتباط داشتن زیاد به دنیا و مصروف بودن به لذت‌ها و شهوات آن و غرق شدن در چنین افکار دنیوی و آنرا حاصل کردن، وقت مسلمان را ضایع می‌سازد پس کسی‌که قرآن را حفظ‌ می‌نماید حالت وی چگونه خواهد بود؟

۱۲: دعا کردن و توسل جستن به الله متعال: دعا روح و مغز عبادت است و توسل جستن به سوی الله متعال تمام سختی‌ها را آسان می‌سازد، حفظ‌ نمودن قرآن‌کریم و فهمیدن دین عطیه الهی است هر کی را خواست می‌بخشد پس بیشتر دعا کن و به خدا توسل کن‌ تا ترا از جمله اهل علم، اهل قرآن و عاملین به آن بگرداند “وَاِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبُُ اُجِیبُ دَعوَةَ الدَّاعِی إذَا دَعَانِ” ترجمه: و چون بندگان من (از دوری و نزدیکی) من از تو پرسیدند، (بدانند که) من به آنها نزدیکم، هرگاه کسی مرا خواند، دعای او را اجابت کنم. (سوره بقره آیت: ۱۸۶)

پس دعا کردن وسیله‌ مهمی است که صاحب‌اش را خوار و پشیمان‌ نساخته به خصوص وقتی اخلاص قلب داشته باشد و نیت‌ وی به پروردگارش در حفظ کتاب وی که قرآن کریم است، خالص باشد.

• فضایل حافظ قرآن‌کریم:

۱: حافظ قرآن از اهل خاص الله متعال می‌باشد: اینکه از مهمترین و برجسته ترین فضایل حفظ قرآن کریم و منحصر به فردمی‌شود کسی‌که قرآن را حفظ می‌کند و یا می‌خواند، در این دنیا و آخرت از اهل الله‌ می‌شود و چنانچه ابن المنذری در کتاب ترغیب و ترهیب خود به آن اشاره کرده که انس بن مالک روایت می‌کند که رسول اللهﷺ می‌فرماید: “إنَّ للهِ أهلين من النَّاسِ قالوا من هم يا رسولَ اللهِ قال أهلُ القرآنِ هم أهلُ اللهِ وخاصَّتُه” ترجمه: الله متعال را اهل‌های از مردم است، گفتند کی‌ها اند ای رسول الله؟ فرمودند: اهل قرآن (صاحبان قرآن) اهل خاص الله متعال اند.

۲: قرآن‌کریم مرتبه حافظ‌ خویش را بلند می‌کند: قرآن مرتبه حافظ‌اش را به مثابه ملایکه بلند می‌برد چنانچه حضرت عایشة-رضی الله عنها- از رسول اللهﷺ روایت می‌کند:

“مَثَلُ الَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ وَهُوَ حَافِظٌ لَهُ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ وَمَثَلُ الَّذِي يَقْرَأُ وَهُوَ يَتَعَاهَدُهُ وَهُوَ عَلَيْهِ شَدِيدٌ فَلَهُ أَجْرَانِ” ترجمه: مثال کسی‌که قرآن را می‌خواند و آنرا حفظ دارد، به مثابه مرتبه ملایک کرام بررة است و مثال‌ کسی‌که قرآن را می‌خواند و…. و بالایش گران و سخت تمام‌ می‌شود، وی را دو اجر است.

۳: بلند مرتبه در دنیا: میان مردم دارای مرتبه و بزرگی بوده واحترام وی بالای مردم لازمی می‌باشد زیرا که وی قرآن را در قلب خویش حمل می‌کند‌ چنانچه از عمر-رضی الله عنه- روایت است که رسولﷺ می‌فرماید: “إِنَّ اللَّهَ يَرْفَعُ بِهَذَا الْكِتَابِ أَقْوَامًا وَيَضَعُ بِهِ آخَرِينَ” ترجمه: الله متعال بواسطه این کتاب(قرآن) گروهی را بلند و گروهی را خوار وزبون می‌کند.

۴: حافظ قرآن در دنیا و آخرت مورد غبطه(حسد) قرار می‌گیرد: مردم دنیا از منزلت حافظ قرآن که آنرا به‌ سبب حفظ کتاب الله متعال حاصل نموده غبطه می‌خورند و حسد می‌ورزند قسمی‌که از ابو هریره روایت است که رسول الله می‌فرماید: “لا حسدَ إلا في اثنتَينِ: رجلٌ علَّمه اللهُ القرآنَ فهو يَتلوه آناءَ الليلِ وآناءَ النهارِ…” ترجمه: حسادت جواز ندارد مگر در دو چیز: شخصی را که الله متعال قرآن آموخته و شب و روز آنرا تلاوت می‌کند.

۵: حافظ قرآن در مرتبه‌های‌ جنت عروج کرده و بالا می‌رود: حافظ قرآن به مثابه حفظ از قرآن کریم به مرتبه‌های‌جنت بالا می‌رود و به اندازه‌ی که حفظ بیشتر نماید، درجه‌های بیشتر جنت را نصیب می‌شود، قسمی‌که از‌ رسولﷺ ثابت است که‌ می‌فرماید: “يُقالُ لصاحبِ القُرآنِ يومَ القيامةِ اقرَأْ وارْقََ ورتِّلْ كما كُنْتَ تُرتِّلُ في دارِ الدُّنيا فإنَّ منزلتَك عندَ آخِرِ آيةٍ كُنْتَ تقرَؤُها” ترجمه: به صاحب قرآن روز قیامت گفته‌ می‌شود که بخوان و تلاوت کن قسمی‌که در دنیا تلاوت می‌کردی، پس مقام تو تا به آخرین آیتی‌که (در دنیا) تلاوت کردی، می‌باشد.

۶: حافظ قرآن در امامت نماز برای‌ مردم حق اولیت را دارد: رسول الله صحابه کرام‌ را بر اولیت بودن حق حافظ قرآن در امامت نماز رهنمایی فرمودند.

۷: قرآن‌کریم شخص حافظ را روز قیامت شفاعت می‌کند: از رسول خدا در احادیث صحیحه روایت شده که قرآن شفیع صاحب خود می‌شود تا زمانی‌که توسط آن از جهنم بیرون کرده شوند، چنانچه ابو امامه روایت می‌کند که از رسول خدا شنیدم که “اقْرَءُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ شَفِيعًا لِأَصْحَابِهِ…”. ترجمه: قرآن بخوانید که هرآئینه قرآن روز قیامت شفیع صاحبان‌اش‌ می‌شود.

۸: عزت الهی بر والدین حافظ قرآن: از آن‌جاییکه از عزت و تکریم حافظ قرآن الله متعال اشاره کرد، حتی به والدین حافظ عزت و اکرام بخشیده و قدر و منزلت شان‌را بلند نموده است، سهل بن معاذ جهنی از پدر خود روایت می‌کند که رسول الله می‌فرماید: “مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ وَعَمِلَ بِمَا فِيهِ أُلْبِسَ وَالِدَاهُ تَاجًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ضَوْءُهُ أَحْسَنُ مِنْ ضَوْءِ الشَّمْسِ فِي بُيُوتِ الدُّنْيَا لَوْ كَانَتْ فِيكُمْ فَمَا ظَنُّكُمْ بِالَّذِي عَمِلَ بِهَذَا” ترجمه: کسی‌کی قرآن بخواند و به هر آن‌چه در آن وجود دارد، عمل‌نماید بر سر والدین‌اش تاجِ گذاشته می‌شود که روشنی وی بهتر از روشنی آفتاب در دنیا است.

۹: در مجلس قرآن ‌کریم فرشته‌ها و یا ملایک تجمع می‌نمایند و آن‌ مردم را (از رسیدن ضرر شیطان) احاطه می‌کنند، چنانچه از ابوهریرة رضی الله عنه روایت است که رسولﷺ می‌فرماید: “ما اجْتَمع قَوْمٌ في بَيْتٍ مِن بُيُوتِ اللهِ، يَتْلُونَ كِتَابَ اللهِ، وَيَتَدَارَسُونَهُ بيْنَهُمْ، إِلَّا نَزَلَتْ عليهمِ السَّكِينَةُ، وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ المَلَائِكَةُ، وَذَكَرَهُمُ اللَّهُ فِيمَن عِنْدَهُ”

ترجمه: قومی‌که در خانه‌ای جمع می‌شوند و کتاب الله متعال را میان یگدیگر خود تلاوت می‌کنند، بالای آن‌ها اطمینان الهی نازل گردیده، آنها را رحمت فرا می‌گیرد و الله متعال از این قوم در میان ملایکه یاد‌آوری می‌کند.

۱۰: سبب هدایت و خوشبختی در دنیا.

۱۱: حق اولویت هنگام دفن نمودن: نه تنها در زندگی حافظ، قرآنکریم ربط دارد بلکه حتی بعد از مرگ‌اش نیز از فضیلت حفظ مستفید می‌شود که از باقی مرده‌ها کرده اولتر دفن می‌شود چنانچه این مساله در غزوه اُحُد پیش آمد، وقتی مسلما‌ن‌ها برای دفن شهدا جمع شدند، رسول الله اولتر به دفن حافظان‌ قرآن دستور داد.

خوانندگان عزیز و محترم موضوع ما به پایان رسید و به شما عزیزان در مورد اهمیت حفظ قرآن عظیم الشان، آداب وفضایل حافظ قرآن‌کریم به طور فشرده بیان شد که خداکند مورد فهم و علاقه شما عزیزان قرار گرفته باشد و در پایان از الله متعال به همه ما توفیق عمل به قرآن‌کریم را استدعا می‌نماییم..آمین یارب.

منابع:

۱: سایت الموضوع.

۲: سایت البلد.

۳: سایت الالوکة.

۴: مکتبه نور.

۵: سایت شیخ محسن.