اعجاز قرآن کریم

اعجاز قرآن از مباحث مهم علوم قرآنی، کلام اسلامی, ادبیات عرب و از مبانی دین اسلام است، که معجزه آسا بودن قرآن کریم ‌را از جوانب گوناگون بحث می‌کند.

الله متعال پیامبران را معجزات داده که دلیل بر صدق نبوت آنها باشد، و هر پیامبری معجزات خودرا دارد، که پیامبر ما محمدﷺمعجزات زیادی داشت که از بزرگترین آن قرآن کریم می‌باشد.

تعریف اعجاز:

در لغت: «اعجاز» مشتق از ریشه ثلاثی مجرد «عجز» است و در لغت به معنای: درماندگی، ناتوانی تحدی و نیز انتهای همه چیز آمده است، و در مقابل قدرت قرار می‌گیرد.

در اصطلاح: اعجاز عبارت است از: کار شگفت، امر خارق العاده و معارض ناپذیر، که پیامبران الهی به منظور اثبات ادعای رسالت خویش انجام می‌دهند و انسان ها از انجام دادن آن ناتوان و عاجزند.

تعريف قرأن:

قرآن در لغت: از قرأ گرفته شده ‌و‌مرادف خواندن است.

قرآن در اصطلاح: سخن الله متعال است که بالای پیامبرﷺنازل شده و به‌ شکل تواتر (پی در پی) به ما رسیده، که تلاوت نمودن آن عبادت محسوب می‌شود، به کوتاه ترین سوره آن به کفار تحدی و چلنج داده شده که مانند آن بیاورند.

با معجزه توانایی های ضعیف و محدود انسان آشکار می‌شود، و به وسیله آن عدم توانایی آنها در آوردن معجزه و امثال آن ثابت می‌شود به هر اندازه که ابزار پیشرفته شود و زمان به پیش برود.

بر اساس این تعریف دانشمندان می‌بینند که معجزه بودن قرآن از یک طرف صدق و کمال قرآن کریم از لحاظ شکل و محتوا را افاده می‌کند و از سوی دیگر ناتوانی عرب و نسل های بعد از آنها در انتقاد از قرآن کریم و آوردن مثل آن را آشکار می‌کند.

بخش های اعجاز قرآني:

1. إعجاز لغوي:

این نوع اعجاز از قوی ترین چیزهای است که عرب در زمان پیامبرﷺبه آن چلنج داده شده اند، این چلنج در یکی از بزرگترین خصوصیات عرب بود، با وجود اینکه قرآن به زبان عرب نازل شده بود‌ و شامل چیزهای بود که عرب به آن افتخار می نمودند که عبارت از نهایت فصاحت و بلاغت است، لیکن عرب از آوردن به مثل یک سوره آن عاجز ماندند و در مورد قرآن سخنان متضاد می‌گفتند مثلا می گفتند:قرآن شعر است و یا سخن کاهنان است و یا افسانه‌ی‌ پیشنیان است ﴿وَقَالُوۤا۟ أَسَـٰطِیرُ ٱلۡأَوَّلِینَ ٱكۡتَتَبَهَا فَهِیَ تُمۡلَىٰ عَلَیۡهِ بُكۡرَةࣰ وَأَصِیلࣰا﴾

ترجمه: می گویند افسانه‌‌های پیشنیان است که آن‌ها را برای خود نوشته و صبح و شام بر او خوانده می شوند.) سورة فرقان آية ٥.

به یک سخن اتفاق نکردند، زیرا آنها می‌دانستند اوصاف که به قرآن نسبت می دادند درست نیست، زیرا آنها شعر و نثر را می‌شناختند زیرا آنها اهل  شعر بودند، بلکه حالت آنها مانند کسانی هستند که الله متعال در مورد آنها می‌فرماید: ﴿فَلَمَّا جَاۤءَتۡهُمۡ ءَایَـٰتُنَا مُبۡصِرَةࣰ قَالُوا۟ هَـٰذَا سِحۡرࣱ مُّبِینࣱ (١٣) وَجَحَدُوا۟ بِهَا وَٱسۡتَیۡقَنَتۡهَاۤ أَنفُسُهُمۡ ظُلۡمࣰا وَعُلُوࣰّاۚ فَٱنظُرۡ كَیۡفَ كَانَ عَـٰقِبَةُ ٱلۡمُفۡسِدِینَ (١٤)﴾ ترجمه: و هنگامی که نشانه‌های روشن و آشکار ما به سویشان آمد گفتند “این سحری آشکار است” و با آن که دل‌هایشان بدان یقین داشت، از روی ظلم و تکبر آن نشانه‌ها را انکار کردند.  [النمل ١٣-١٤.]

• اعجاز اخباري:

این قسم اعجاز درباره اخبار و واقعات است که در قرآن ذکر شده است، و این به چهار نوع تقسیم می‌شود :

اول: إخبار و آگاهی دادن در مورد غیبیات:

قرآن چیزی آورده که عقل آن را درک نمی‌تواند، الله متعال می‌فرماید: ﴿ٱلَّذِینَ یُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَیۡبِ وَیُقِیمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَـٰهُمۡ یُنفِقُونَ﴾

ترجمه: آنانی که به غیب ایمان می آورند و نماز را برپا دارند و از روزی‌‌ای که به آنان داده‌ایم انفاق می‌کنند. [البقرة ٣].

دوم: آگاهی دادن در مورد واقعات گذشته: مانند آغاز آفرینش، داستان امت های گذشته چنانچه الله متعال می‌ فرماید:

 ﴿هُوَ ٱلَّذِی خَلَقَ لَكُم مَّا فِی ٱلۡأَرۡضِ جَمِیعࣰا ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰۤ إِلَى ٱلسَّمَاۤءِ فَسَوَّىٰهُنَّ سَبۡعَ سَمَـٰوَ ٰ⁠تࣲۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمࣱ﴾

ترجمه: اوست که همه‌ی آن‌چه را که در زمین است برای شما آفریده، سپس به سوی بالا توجه فرمود و هفت آسمان را استوار کرد و او علم هر چیزی را دارد.[البقرة ٢٩].

الله متعال داستان موسی علیه السلام را هم به ما بیان کرد و می‌فرماید: ﴿وَمَا كُنتَ بِجَانِبِ ٱلۡغَرۡبِیِّ إِذۡ قَضَیۡنَاۤ إِلَىٰ مُوسَى ٱلۡأَمۡرَ وَمَا كُنتَ مِنَ ٱلشَّـٰهِدِینَ﴾

ترجمه: ای پیامبر تو در آن هنگام در جانب غربی نبودی که ما این فرمان شریعت را به موسی عطا کردیم و نه تو از شاهدان بودی. [القصص ٤٤].

و همچنین الله متعال بعد از بیان داستان مریم علیه السلام می‌فرماید: ﴿ذَ ٰ⁠لِكَ مِنۡ أَنۢبَاۤءِ ٱلۡغَیۡبِ نُوحِیهِ إِلَیۡكَۚ وَمَا كُنتَ لَدَیۡهِمۡ إِذۡ یُلۡقُونَ أَقۡلَـٰمَهُمۡ أَیُّهُمۡ یَكۡفُلُ مَرۡیَمَ وَمَا كُنتَ لَدَیۡهِمۡ إِذۡ یَخۡتَصِمُون﴾َ ترجمه: ای پیامبر! این ها خبرهایی از غیب هستند که آن‌ها را به سوی تو وحی می‌کنیم و الا زمانی که خادمان هیکل برای تعیین نمودن این که چه کسی سرپرستی مریم را به عهده بگیرد، قلم‌های خود را می‌انداختند، نزد آنان نبودی و نه زمانی حضور داشتی که در میانشان کشمکش بر پا بود [آل عمران ٤٤].

سوم: آگاهی دادن در مورد واقعات که در آینده خواهد بود، مانند علامات قیامت، بر‌انگیختن بعد ازمرگ، حساب، مکافات و مجازات در روز قیامت،قسمی‌که الله متعال می‌‌فرماید: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أُوتِیَ كِتَـٰبَهُۥ بِیَمِینِهِۦ فَیَقُولُ هَاۤؤُمُ ٱقۡرَءُوا۟ كِتَـٰبِیَهۡ (١٩) إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَـٰقٍ حِسَابِیَهۡ (٢٠) فَهُوَ فِی عِیشَةࣲ رَّاضِیَةࣲ (٢١)﴾

ترجمه: اما هر کس که در آن ‌روز نامه‌ی اعمالش به دست راستش داده شود گوید نامه‌ی اعمال مرا بگیرید و بخوانید، آخر من یقین داشتم که با حساب و کتاب خود مواجه می‌شوم، پس او در زندگی دل بخواهی ( رضایت بخش) خواهد بود [الحاقة ١٩-٢١] .

چهارم: سخن گفتن در مورد آنچه در دل و باطن انسان است از چیزهای پنهان،  چنانچه‌الله متعال می‌فرماید ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَیَعۡلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمۡ وَمَا یُعۡلِنُونَ﴾

ترجمه: بدون تردید پروردگارت آن چه را در سینه‌هایشان نهفته می داند و آن چه را آشکار می‌کنند، نیز می‌داند.[النمل ٧٤] .

•  اعجاز تشريعي:

عبارت است از تشریعات و قوانین که سزاوار عملی شدن در هر زمان و مکان را دارد، شبیه و مانند ندارد، زیرا این قوانین بر مصالح بندگان بنا شده، الله متعال می‌فرمایده﴿أَفَحُكۡمَ ٱلۡجَـٰهِلِیَّةِ یَبۡغُونَۚ وَمَنۡ أَحۡسَنُ مِنَ ٱللَّهِ حُكۡمࣰا لِّقَوۡمࣲ یُوقِنُونَ﴾

ترجمه: آیا (با اعراض از قانون الله متعال) به دنبال داوری جاهلیت‌اند؟ در حالی‌که برای کسانی‌که به الله متعال ایمان دارند هیچ داوری بهتر از الله متعال نباید باشد. [المائدة ٥٠].

•  اعجاز علمي:

آیات بسیاری به آن دلالت نموده است چنانچه الله متعال می‌ فرماید: ﴿أَوَلَمۡ یَرَ ٱلَّذِینَ كَفَرُوۤا۟ أَنَّ ٱلسَّمَـٰوَ ٰ⁠تِ وَٱلۡأَرۡضَ كَانَتَا رَتۡقࣰا فَفَتَقۡنَـٰهُمَاۖ وَجَعَلۡنَا مِنَ ٱلۡمَاۤءِ كُلَّ شَیۡءٍ حَیٍّۚ أَفَلَا یُؤۡمِنُونَ﴾

ترجمه: آیا کسانی‌که (از پذیرفتن آن چه پیامبر آورده) خود داری کرده‌اند نمی اندیشند که همه‌ی این آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند، سپس آن‌ها را از هم جدا ساختیم و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم. آیا (این آفریدگاری مارا) نمی پذیرند. [الأنبياء ٣٠]،

علما در مورد ﴿كَانَتَا رَتقًا﴾ گفته اند که آسمان و زمین به هم چسپیده بودند، الله متعال آن‌دو را از هم جدا نمود و آسمان را به مکانش بلند نمود و زمین را در جایش استوار کرد‌و میان آن‌دو چنانچه معلوم می‌شود توسط هوا جدایی آورد.

علم جدید چیزهای جدید و تعجب آوری برای مردم در خلقت الله متعال آشکار نموده، اما عجیب تر از آن این‌است که ۱۴۰۰ سال قبل تمام این چیزها در قرآن ذکر شده است، در آن وقت که وسایل برای کشف کردن وجود نداشت پس این جز تصدیق راست بودن قرآن و اینکه از جانب الله متعال است چیزی دیگری نیست، قسمی‌که الله متعال می‌فرماید: ﴿سَنُرِیهِمۡ ءَایَـٰتِنَا فِی ٱلۡـَٔافَاقِ وَفِیۤ أَنفُسِهِمۡ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّۗ أَوَلَمۡ یَكۡفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُۥ عَلَىٰ كُلِّ شَیۡءࣲ شَهِید﴾ ترجمه: به زودی نشانه‌های خودرا هم در آفاق به آنان نشان خواهیم داد و هم در نفس های خودشان تا آن‌که برای شان روشن گردد که این قرآن واقعا بر حق است آیا این کافی نیست که پروردگارت بر هر چیزی گواه و حاضر و ناظر است[فصلت ٥٣].

اهميت إعجاز قرآني:

۱ـ قرآن کریم از خلال اعجاز علمی خود حجت قاطع  بالای مردم در تمام زمانه ها بوده

که همین علم اعجاز قرآنی از‌ چنین سخن فوق حفاظت می‌کند.

۲ـ واضحتر شدن آیات کونی به مرور زمان و معلوم شدن مجهول آن، از خلال حوادث کونی و شناخت علمی.

۳ـ اینکه قرآن همیشه در تمدن انسانی باقی بماند و پاسخگو به پرسش های علمی جدید باشد.

۴ـ آشکار شدن حکمت‌های برخی از اوامر و نواهی که در قرآن و سنت آمده است.

حكمت از إعجاز در قرآن کریم:

حکمت وجود اعجاز در قرآن کریم در این آیه خلاصه می‌شود: {سَنُرِيهِم آيَاتِنَا فِي الآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِم حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُم أَنَّهُ الحَقُّ}

ترجمه: به زودی نشانه‌های خودرا هم در آفاق به آنان نشان خواهیم داد و هم در نفس های خودشان تا آن‌که برای شان روشن گردد که این قرآن واقعا بر حق است. (سوره فصلت).

زیرا انواع مختلف اعجاز که در قرآن آمده حجت و دلیل است برای کسی‌که نیاز به تاکید حقیقت بودن قرآن دارند و بدانند که این قرآن سخن الله متعال است و دیگر اینکه هیچ راهی برای دروغ  گفتن در آن وجود ندارد.

حکمت دیگر آن این‌است که اعجاز قرآن باعث راحتی و اطمینان قلب مومنان به این دین می‌شود و کمک می‌کند آنها را به مناظره و مباحثه با غیر مسلمان‌ها و بالخصوص آنانی‌که برای قانع شدن نیاز به دلایل مادی و حجت های علمی دارند.

از حکمت‌های دیگر اعجاز این‌است که دَرِ بحث و جستجو درباره حوادث علمی و علوم مختلف را بر روی مسلمان‌ها باز می‌کند تا رهنمایی آنها در پیشرفت و ترقی در این باب باشد.

منابع بحث: 

١- سايت السبیل.

٢- سايت شروق.

٣- سايت طريق الإسلام.