اسراف

تعریف اسراف:

زیاده‌روی و تجاوز از حدّ اعتدال را اسراف گویند.

اسراف هرگونه تجاوز از حدّ اعتدال و گرایش به افراط یا تفریط را در برمی‌گیرد. 

 از این‌رو برخی با تقسیم این معنای عام، «اسراف» را در خصوص زیاده‌روی و «سرف» را تنها در مفهوم «کوتاهی» به‌کار برده‌اند. 

البته این واژه در همه موارد، شامل کوتاهی از حدّ اعتدال نمی‌شود و بیشتر در زیاده‌روی ظهور دارد، بدین‌جهت بسیاری آن را مرادفِ افراط، و متضادّ تقصیر و «تقتیر» که به معنای تضییق و بخل است دانسته‌اند. 

فرق بين إسراف و تبذیر:

اسراف یعنی زیاده روی و در مباحات هست. یعنی در یک امر مباح مثل خوردن و نوشیدن زیاده روی کنیم. به این خاطر خداوند فرمود: “کلوا واشربوا ولا تسرفوا…  یعنی بخورید و بیاشامید ولی اسراف و زیاده روی نکنید.

تبذیر یعنی ریخت و پاش و در محرمات است. تبذیر از بذر می آید. یعنی همانطور که بذر را در زمین می پاشیم ریخت و پاش کنیم و دور بریزیم.

خداوند متعال فرمود: “إن المبذرین کانوا إخوان الشياطين…” یعنی قطعا تبذیر کنندگان برادران شیطان ها هستند.

مناوی در فیض القدیر گفته : «تبذیر هزینه‌کردن مال در جایی است که هزینه آن سزاوار نیست».

اسراف در قران:

اسراف، تجاوز از حد در هر قول یا عملی بوده و در انفاق کردن مشهورتر می باشد.

• الله متعال فرموده: يَٰبَنِيٓ ءَادَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمۡ عِندَ كُلِّ مَسۡجِدٖ وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُسۡرِفِينَ (۳۱)  اعراف

ای فرزندان آدم! به هنگام رفتن به مسجد (و در هر نمازی) زینت خود را بر گیرید (و لباس‌های شایسته بپوشید) و (نیز) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید، بی‌گمان الله اسراف‌کاران را دوست نمی‌دارد.

• و در جایی دیگری چنین فرموده:
• ·       … كُلُواْ مِن ثَمَرِهِۦٓ إِذَآ أَثۡمَرَ وَءَاتُواْ حَقَّهُۥ يَوۡمَ حَصَادِهِۦۖ وَلَا تُسۡرِفُوٓاْۚ إِنَّهُۥ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُسۡرِفِينَ (۱۴۱)  انعام

از میوۀ آن به هنگامی‌که رسید، بخورید، و حق (= زکات) آن را در روز دروَش بپردازید، و اسراف نکنید، بی‌گمان او اسراف کنندگان را دوست ندارد.

• اسراف در گناهان و کفر : قُلۡ يَٰعِبَادِيَ ٱلَّذِينَ أَسۡرَفُواْ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ لَا تَقۡنَطُواْ مِن رَّحۡمَةِ ٱللَّهِۚ… (۵۳)  زمر

(ای پیامبر، از جانب من) بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف (و ستم) کرده‌اید! از رحمت الله نا امید نشوید…

• اسراف یکی از صفات کافران هست : وَكَذَٰلِكَ نَجۡزِي مَنۡ أَسۡرَفَ وَلَمۡ يُؤۡمِنۢ بِـَٔايَٰتِ رَبِّهِۦۚ وَلَعَذَابُ ٱلۡأٓخِرَةِ أَشَدُّ وَأَبۡقَىٰٓ (۱۲۷)  طه

و این گونه کسی را که اسراف کند، و به آیات پروردگارش ایمان نیاورد؛ جزا می‌دهیم، و یقیناً عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است.

• اسراف در قصاص : وَلَا تَقۡتُلُواْ ٱلنَّفۡسَ ٱلَّتِي حَرَّمَ ٱللَّهُ إِلَّا بِٱلۡحَقِّۗ وَمَن قُتِلَ مَظۡلُومٗا فَقَدۡ جَعَلۡنَا لِوَلِيِّهِۦ سُلۡطَٰنٗا فَلَا يُسۡرِف فِّي ٱلۡقَتۡلِۖ إِنَّهُۥ كَانَ مَنصُورٗا (۳۳)  اسراء

و جانی که الله (خونش را) حرام شمرده، جز به حق نکشید، و کسی‌که مظلوم کشته شود، برای ولیش (برای حق قصاص) قدرتی قرار داده‌ایم، پس در کشتن (و خون‌خواهی) اسراف نکند، بی‌گمان او مورد حمایت است.

چرا در اسلام اسراف پسندیده نیست؟

بی‌شک خداوند که انسان‌ها را آفریده است، رزق و روزی آنها را تضمین کرده و به قدر کافی نعمت‌ها و مواهب طبیعی برای بهره‌وری در اختیار آنها قرار داده است، به شرط هدر ندادن نعمت‌های الهی و بهره‌برداری صحیح و منطقی و برنامه‌ریزی و به دور از افراط و تفریط.

در سطح جهانی، اسراف و زیاده‌روی و یا مصرف نادرست، ممکن است بشر را با کمبودها مواجه سازد و در سطح منطقه‌ای، باعث محرومیت کشورهای دیگر یا نسل‌های بعدی شود.

انواع اسراف:

تمامی آیات مربوط به اسراف را می‏توان به طورکلی به دو بخش تقسیم کرد:

۱) اسراف در مال.

۲) اسراف در غیرمال.

۱) اسراف در مال : آیات مربوط به زیاده‏روی در صرف مال شامل دو بخش است:

الف) اسراف در مصرف شخصی; می‏فرماید: کلوا من ثمره اذا اثمر … (۱۴۱ سوره انعام) از میوه آن به هنگامی که به ثمر می‏نشیند بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید، اسراف نکنید که خداوند مسرفین را دوست نمی‏دارد.

بنابراین اسرافی که در بعد اقتصادی بیشتر مورد توجه است و موجب تضعیف بنیه مالی محرومان و لذت‏طلبی مسرفان می‏شود و از بلاهای بزرگ اجتماعی است و فقر و محرومیت‏ بیشتر به دنبال دارد همین نوع اسراف است که هر مسلمان با توجه به وظیفه و تعهد و مسؤولیتی که در برابر خداوند و اجتماع دارد لازم است، در مخارج زندگی خویش رعایت اعتدال را بکند و جدا از اسراف پرهیز نماید.

ب) اسراف به خاطر دیگران; وقتی انفاق از حد تعادل خارج شود نسبت‏به انفاق شونده و انفاق‏کننده هر دو عوارض سوء و زیانبار خواهد داشت، به این جهت است که قرآن مجید وقتی در آیاتی از سوره شریفه فرقان ویژگیهای مؤمنان و بندگان واقعی را برمی‏شمارد یکی از آن ویژگیها را این‏گونه معرفی می‏فرماید:

اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا و کان بین ذلک قواما (٦٧) کسانی هستند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‏کنند و نه سختگیری، بلکه در میان این دو اعتدالی دارند.

زیربنای آفرینش بر تعادل گذاشته شده است «و کل شی‏ء عنده بمقدار» (أية ٨ سورة رعد ) و هر چیزی نزد او مقدار معینی دارد و در مورد دیگر می‏فرماید: «انا کل شی‏ء خلقناه بقدر» (أية ٤٩سورة قمر ) ما هر چیزی را به اندازه آفریدیم.

حساب هر چیزی در پیشگاه خداوند متعال براساس حکمت‏ بالغه او و مصلحت و عدالت و از روی اندازه و بدور از افراط و تفریط است، و اساس حکومت را هم عدالت تشکیل می‏دهد و اقامه عدل از اهداف مهم بعثت انبیای کرام بوده است تا آنجا که معیار مالکیت مشروع را عدم زیان و اضرار و ستم به فرد و اجتماع، و ضابطه انفاق و احسان را کرامت و سخاوت بدور از بخل و امساک و نیز بدور از اسراف و زیاده‏روی قرار داده است و بالاخره تحکیم بنیان اقتصادی جامعه و میانه‏روی مطلوب و مورد تاکید شارع مقدس اسلام است.

۲ ) اسراف در غیرمال

الف) اسراف در قتل; در دوران جاهلیت رسم بر این بود که هرگاه کسی از روی ظلم و تعدی به قتل می‏رسید بستگان مقتول با توجه به خوی و خصلت جاهلی و حس کینه‏توزی و انتقام‏جویی چند نفر از بستگان قاتل را به قتل می‏رساندند. قرآن کریم این تجاوز و انتقام‏جویی را مردود دانسته و فرمود: «فلا یسرف فی القتل‏» (أية ٣٣ سورة اسراء ) .  در قتل اسراف نکنید، یعنی، برای قتل یک نفر، فقط یک نفر را به قتل برسانيد آن هم با توجه به صدر آیه که می‏فرماید: «ولا تقتلوا النفس التی حرم الله الا بالحق‏»، نفسی را که خداوند حرام کرده است نکشید مگر از روی حق، یعنی این کشتن هم فقط در مواردی تجویز شده است که قاتل مستوجب کشته شدن باشد و با علم و عمد مرتکب قتل نفس شده باشد.

ب) اسراف در نفس; کسی که از نظام اعتدال خارج می‏شود و با ارتکاب گناه و معصیت از حریم انسانی خود تجاوز می‏کند اسرافکار است، اما اسرافکاری که مشمول پیام رحمت و امید الهی قرار گرفته است: قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمة الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هو الغفور الرحیم. ( أية ٥٣ سورة زمر) بگو ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید از رحمت ‏خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‏آمرزد.

ملاحظه می‏شود که هرگونه گناه و تجاوز از حد و مرز و حریم انسانی اسراف بر نفس شمرده می‏شود.

در جای دیگر می‏بینیم، مجاهدان جنگ احد به درگاه خداوند متعال دست نیاز برمی‏داشتند: و ما کان قولهم الا ان قالوا، ربنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فی امرنا و ثبت اقدامنا وانصرنا علی القوم الکافرین (أية ١٤٧ سورة آل عمران) و سخن آنان جز این نبود که گفتند: «پروردگارا! گناهان ما را بیامرز، و از زیاده روی ما، در کارمان (بر ما بیامرز) و گام‌های ما را استوار بدار و ما را بر گروه کافران، پیروز گردان».

از آیه شریفه مستفاد می‏شود، آنچه از آن عدول کرده و بجا نیاورده‏اند اطاعت امر پیامبرصلی الله علیه وسلم،  و سستی و منازعه بوده است.

هر نوع گناه، اسراف و تجاوز از حد فطری و طبیعی انسان است که با ارتکاب آن از مسیر اعتدال بیرون می‏رود و به راه زوال و نیستی کشانده می‏شود و این  ‏خلاف آن هدف عالی است که انبیای الهی برای آن مبعوث شده‏اند. قرآن در این مورد می‏فرماید: وَلَقَدۡ جَآءَتۡهُمۡ رُسُلُنَا بِٱلۡبَيِّنَٰتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرٗا مِّنۡهُم بَعۡدَ ذَٰلِكَ فِي ٱلۡأَرۡضِ لَمُسۡرِفُونَ (۳۲  سوره مائده) ، و بی‌گمان پیامبران ما، با دلایل روشن برای آن‌ها آمدند، بازهم بسیاری از آن‌ها پس از آن در روی زمین تجاوز و اسراف کردند.

در این آیه شریفه مراد از «مسرفون‏» کسانی هستند که از انبیا و طریق حق تبعیت نکردند و در نتیجه این سرکشی به گناه آلوده شدند.

عوامل اسراف:

1. خودنمایی: بسیاری از افراد خواهان خودنمایی و جلب توجه دیگرانند. افراد ناکام و نیز انسان‌های ثروتمندی که در رسیدن به خواسته‌هایشان سرخورده‌ و عقده‌ای شده‌اند، با اسراف و ولخرجی و ریخت‌و‌پاش‌های غیرمعقول، قصد خودنمایی دارند.
2. فساد اخلاقی: در بعضی مردم، زمینه اسراف را باید در شخصیت اخلاقی آنان جستجو کرد؛ زیرا شخصی که خود را به قانون‌شکنی  و سرکشی عادت کرده است، معمولاً نمی‌تواند فرد معتدلی در امور مالی‌اش باشد و همواره بر اثر هوس‌رانی سرمایه خود را در راه تامین عادات زشت به‌هدر خواهد داد.
3. تقلید: تقلید،‌ نیز از عوامل اسراف شمرده می‌شود. چه بسا کسی که الگوی مصرف خود را؛ مانند نوع پوشش، وسیله نقلیه، لوازم زندگی و… براساس نوع و کیفیتِ مصرف دیگران قرار می‌دهد،‌ در بسیاری موارد از حدود فردی، اجتماعی و اقتصادی خود تجاوز ‌نموده و به اسراف مبتلا شود. به‌یقین، این افراد آسایش را از خود و خانواده‌شان سلب کرده و خود را در رنجی بی پایان قرار خواهند داد.
4. ثروت اضافی: اگر در‌آمد به اندازه رفع نیاز باشد، به‌ناچار بر مصرف نظارت می‌شود؛ ولی اگر مقدار ثروت بیش از احتیاجات باشد و فرد از تربیت اخلاقی و فرهنگ صحیح مصرف بی‌بهره باشد، به اسراف و زیاده‌روی کشیده خواهد شد.
5. استعمار: اشاعه فرهنگ ولخرجی در جوامع بشری، ‌می‌تواند از سوی استعمارگران حربه‌ای مؤثر باشد؛ زیرا استعمار از این راه، هم بازار فروشی برای کالاهای مصرفیِ اضافی خود فراهم می‌نماید و هم مردم را درگیر هزینه‌های سنگین زندگی ناشی از مصرف بی‌رویه می‌سازد.

مقابله و ایستادگی در برابر تهاجمات فرهنگی و اقتصادی استعمار، جز با آگاهی کافی میسر نخواهد بود و انسان باید با بصیرت کافی، خود و دیگران را از این بلا رهایی بخشد.

برخی از موارد اســـــــــراف:

1. در مراسم شادی وعزا بخاطر ریا و تظاهر هزینه کردن.
2. بخاطر ارضای نفس بیش از نیاز در خرید لباس ،تعمیر ومرمت منزل،آرایش وزیبایی،وسیله نقلیه، ودرلهو لعب کودکان هزینه کردن.
3. در جلسات مبلغ هنگفتی بدون نیاز خرج کردن.
4. به اراده ریا وتفاخر هنگام ختنه و عقیقه کودک،زیاده ازحد خرج کردن.
5. در شب برات و در رمضان موقع مراسم ختم قران مجید بیش از ضرورت در چراغانی وآتش بازی و…هزینه کردن.

سخنی برای زن مسلمان در مورد زندگی بدون اسراف و زیاده روی

زن مسلمان و نیکو کار به اندازه ی کافی غذا درست میکند و روی سفره اش چیزیکه نشانگر اسراف و زیاده روی باشد باقی نمیماند

الگوی او در این زمینه ام المومنین عایشه رضی الله عنهاست از عایشه رضی الله عنها روایت است که گفت : از نان جو روی سفره ی پیامبر صلی الله علیه وسلم چیزی باقی نمی ماند)). در روایت دیگر آمده است :هرگز سفره ی پیامبر صلی الله علیه وسلم از پیش او در حالی جمع نمی شد که غذای اضافه در آن مانده باشد))

یکی از اموری که اسلام از آن نهی کرده و آن را اسراف در زندگی شمرده است استفاده از ظروف نقره ای و طلایی برای خوردن غذا و نوشیدن آب میباشد. ام سلمه رضی الله عنها میگوید : پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: کسی که در ظرف نقره ای آب می نوشد، در حقیقت آتش جهنم، در شکم او قرار میگیرد))

در روایت مسلم آمده است  :کسی که در ظرف طلایی یا نقره ای میخورد و مینوشد، آتش جهنم را به شکم خود میبرد))

اسلام با حرام کردن استفاده از ظروف طلایی و نقره ای، کار حکیمانه و درستی کرده است زیرا این کار اسراف و از نشانه های افراد سرکش و خوشگذران است.اسلام همواره از پیروان خود میخواهد که فروتن باشند نه متکبر و سرکش پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم وقتی معاذ بن جبل را به یمن فرستاد به او گفت : از خوشگذرانی بپرهیز زیرا بندگان خدا خوشگذران نیستند))

1. خشم الهی.
2. محرومیت از هدایت.
3. هدر‌رفتن سرمایه و ابتلا به فقر.
4. زیرپانهادن حقوق مردم.
5. کیفر اخروی.

پیامد های اسراف

شيوه مبارزه با اسراف:

1. شیوه ی اهل اللّه را اختیار کردن و پایبند نبودن به  رسم ها .
2. تقوا و خودسازی : مؤمن با پرهیزکاری مانع از اسراف‌کاری در تمام عرصه‌های زندگی می‌شود.
3. کاهش دادن هزینه ها تا کسی به فکر کسب درآمد زیاد نباشد.
4. نظارت همگاني يا امر به معروف و نهي از منكر.
5. تبليغات و ارائه الگوي صحيح مصرف.
6.  برخورد عملي و قانوني قاطعانه با اسرافكاران.

منابع:

1. قران
2. سنت
3. لغت نامه
4. سایت اختصاصی اهل سنت.
5. سایت المسلم.
6. کتاب خوشبخترین زن دنیا، تألیف عایض القرنی.