بسم الله الرحمن الرحیم
اسباب نزول
علم اسباب نزول یکی از علوم قرآنی مهم است که مورد توجه علمای اسلام، در گذشته و حال قرار گرفته، علما در این زمینه کوشش های زیادی را به خرچ داده اند و در کتاب های خاص آنرا جمع آوری نموده اند، مراد از علم اسباب نزول ذکر تمام وقایع و حوادث است که تعلق به زمان یا مکان نزول آیات قرآن کریم دارد.
پس سبب نزول، همان واقعه یا پرسشی است که بخاطر توضیح نمودن آن، چند آیات یا سوره ای نازل شده است. جعبری می گوید: نزول قرآن به دو گونه می باشد:
۱: نزول بیدون کدام واقعه و یا پرسش.
۲: نزول بعد از واقعه و یا پاسخ پرسش(سبب خاص دارد).
علما در مورد روش اثبات اسباب نزول گفته های داشتند، و آنرا منحصر و مرتبط به دو چیز می دانند، اول: به اخبار و روایات صحابه کرام که در زمان نزول وحی زندگی می کردند و شاهد حوادث آن زمان بودند.
دوم: به اخباری که تابعین آنرا از صحابه کرام نقل کردند. این دو منبع مهم شناخت اسباب نزول است.
سلف صالح -رضی الله عنهم- سبب نزول را بیان نمی کردند تا اینکه از صحت آن آگاهی کامل نمی داشتند.
فواید شناخت علم اسباب نزول:
علم اسباب نزول قرآن کریم فواید مهم در تفسیر آیات داشته از آن جای که این علم یکی از شریف ترین علم قرآنی و دقیق ترین آن است فواید آن قرار ذیل است:
۱. شناخت حکمت و فلسفه تشریع احکام.
۲. تخصیص حکم به سبب نزد کسانی که به این قاعده قایل هستند که (اعتبار به خصوصیت سبب است) در حالی که این قول بسیار ضعیف بوده زیرا قاعده معتبر نزد اهل علم در این مورد این است که (اعتبار به عموم لفظ بوده نه به خصوصیت سبب).
۳. کمک به فهم صحیح آیت و رفع مشکل از آن: مانند این آیت: “لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فيما طعموا ” سورة مائدة ٩٣.
سبب نزول آن این ست که وقتی شراب حرام شد، صحابه کرام به رسول الله -صلی الله علیه و سلم- گفتند: برادران و دوستان ما که در گذشته شراب نوشیده و اکنون از دنیا رفته‌اند، حالت شان چگونه خواهد بود؟ این آیه در پاسخ آنها نازل شد و بیان داشت: کسانى‌که قبل از تحریم شدن، شراب نوشیده اند در صورت که مومن بوده و عمل صالح انجام داده باشند، باکى ندارد (زیرا در آن وقت شراب حرام نشده بود).
۴. دفع توهم حصر (محدودیت).
برای تلاوت کننده قرآن کریم به شکل عام، و برای مفسر قرآن کریم به شکل خاص لازم و مهم است که اسباب نزول را بداند تا معنی و مفهوم درست را از سخن پروردگار خویش اخذ کند، زیرا اگر اسباب نزول را نداند ممکن در معنای قرآن کریم در اشتباه واقع شود.
برای توضیح بیشتر مثال را ایراد می کنیم؛ الله متعال می فرماید: “ليس البر بأن تأتوا البيوت من ظهورها و لكن البر من اتقى وأتوا البيوت من أبوابها” سورة البقرة ١٨٩. این آیت مفهوم درست خودرا نمی دهد تا اینکه سبب نزولش دانسته نشود، بخاری از براء بن عازب در مورد سبب نزول این آیت روایت می کند که چون در زمان جاهلیت احرام می بستند، از عقب وارد خانه ها می شدند، خداوند آیت فرستاد که (نیکی آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوند، بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کرده و به خانه ها از در (ورودی) آنها داخل شوند)، از سبب نزول این آیت معلوم می شود که فقط مراد داخل شدن از درهای ورودی نیست بلکه مراد انجام اوامر، دوری از منهیات و اطاعت از الله متعال طبق روش رسول الله -صلی الله علیه و سلم- است.
در قرآن کریم مثال های دیگر زیاد همانند این وجود دارد.
در علم اسباب نزول علما تالیفات و نوشته های زیاد داشتند از آن جمله:
۱. کتاب اسباب نزول تالیف واحدی.
۲. کتاب اسباب نزول تالیف سیوطی.
۳. کتاب اسباب نزول تالیف ابن حجر.
و همچنین هر که در علوم القرآن کتاب نوشته، یک باب خاص را بنام اسباب نزول وضع کرده است.
یک نکته مهم که در این جا قابل ذکر است، و آن این بوده که علما در ارتباط به اسباب نزول قاعده را گذاشتند که (اعتبار به عمومیت لفظ بوده نه به خصوصیت سبب) معنی این قاعده چنین است که اگر نص یا متن شرعی در زمان پیامبر -صلی الله علیه و سلم- نسبت به یک واقعه نازل شد، حکم آن خاص به همان واقعه و وقت نبوده بلکه همان حکم بالای تمام واقعات مانند آن جاری می شود، زیرا احکام قرآنی به هر زمان و هر مکان عام بوده و خاص به افراد معین نیست.
بخاطر توضیح هر چه بیشتر این مسئله مثالی را بیان می نماییم: بخاری در صحیح خود از ابن عباس روایت می کند که وی فرموده: هِلال بن أُمَيَّه نزد رسول الله -صلى الله عليه وسلم- آمده و همسرش را با مردی به نام (شريك بن سحماء) متهم به زنا كرد، و رسول الله -صلى الله عليه وسلم- فرمود: «گواه بياور و یا بالایت حد قذف جاری می شود». هلال گفت: ای رسول خدا! اگر يكی از ما مردی را روی همسرش ديد، برود و گواه پيدا كند؟….حدیث ادامه دارد.
سپس جبريل آمد و اين آيه را بر رسول الله -صلی الله عليه وسلم- نازل کرد: “كسانی كه همسران خود را متهم به زنا می كنند و جز خود گواهی ديگری ندارند، هريک از آنان چهار مرتبه الله را گواه بگيرد كه وی حقیقت را می گويد. و مرد برای پنجمين بار بگويد: لعنت الله بر من باد اگر دروغ بگويم. زن نيز عذاب (سنگسار) را از خود دفع نمايد به اين صورت كه چهار مرتبه الله را گواه بگيرد كه شوهرش دروغ می گويد و بار پنجم بگويد: خشم الله بر من باد اگر شوهرم حقیقت را بگويد)” نور ۶”.
سبب نزول این آیت خاص است یعنی به سبب واقعه خاص نازل شده، اما حکم آن که حکم لعان (لعنت) است به همه عام است زیرا خطاب برای مسلمان ها است. پس به همین لحاظ علما این قاعده را وضع نموده اند.
این یک بحث کوتاه و مختصر در مورد اسباب نزول بوده برای معلومات بیشتر به منابع داده شده مراجعه نمایید .
https://sotor.com/ موقع سطور
https://www.islamweb.net/ar/article/ موقع مقالات اسلام ويب
https://www.islamweb.net/ar/fatwa/68832/ فتاوى اسلام ويب
